Morgunblaðið - Sunnudagur - 24.11.2013, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 24.11. 2013
Menning
Á
dögunum var haldið veglega
upp á það að 350 ár voru liðin
frá fæðingu Árna Magnússonar
handritasafnara. Í tengslum við
afmælishátíðina kom út vegleg
og fallega myndskreytt sýnisbók, 66 handrit
úr fórum Árna Magnússonar. Bókaútgáfan
Opna gefur verkið út í samstarfi við Stofnun
Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og
Den Arnamagnæanske Samling í Kaupmanna-
höfn, en þessar systurstofnanir varðveita alls
um 3.000 handrit frá miðöldum og síðari öld-
um. Í bókinni er staldrað við 66 handrit úr
fórum Árna og þeim lýst í máli og myndum,
auk þess sem fjallað er um nokkur fornbréf-
anna í söfnunum. Svanhildur Óskarsdóttir,
handritafræðingur á Árnastofnun, er aðalrit-
stjóri bókarinnar, ritstýrir henni ásamt Matt-
hew Driscoll, og hefur ritað glöggan inngang
um Árna og ástríðu hans, og þær Laufey
Guðnadóttir og Soffía Guðný Guðmundsdóttir
bregða ljósi á handverkið sem tíðkaðist við
bókargerð á miðöldum. Alls eiga 35 fræði-
menn texta í verkinu, innlendir og erlendir.
„Við töldum mikilvægt að eitthvað stæði
eftir þegar afmælishátíðin væri afstaðin. Þessi
bók er eitt af því sem mun gagnast okkur inn
í framtíðina,“ segir Svanhildur. „Við ákváðum
að gera sýnisbók, þar sem ekki væri af-
skaplega mikill texti um hvert handrit en á
móti hægt að fjalla um mörg þeirra. Við vild-
um sýna hvað handritasafnið er marg-
breytilegt og jafnframt nýjar og forvinilegar
hliðar á safni Árna.“
– Framsetning efnisins er skýr og falleg,
þetta er bók við alþýðuskap.
„Svo sannarlega. Við viljum ljúka safninu
upp fyrir almenningi.“
– Það hefur tekist vel. Og margt er afar
forvitnilegt í bókinni, til að mynda skipting
handritanna milli Árnastofnananna í Reykja-
vík og Kaupmannahöfn, sem ég tel að margir
viti ekki hvernig er hugsuð.
„Jú, það var ástæða til að rifja það upp, án
þess að fara í saumana á handritamálinu, og
minna okkur á að það eru líka handrit í Kaup-
mannahöfn. Bókin kemur einnig út á dönsku
og ætti því að minna Dani á að þeir hafa
ennþá handrit í sinni vörslu. Lagt var upp
með það að bókin yrði unnin í samvinnu stofn-
ananna beggja og haldið upp á að við stönd-
um saman í þessu.“
– Er samstarf stofnananna gott?
„Já. Við stöndum saman að ákveðnum verk-
efnum, erum til dæmis með sumarskóla í
handritafræðum fyrir meistara- og dokt-
orsnema í handritafræðum sem koma víða að
úr heiminum. Síðan eru önnur verkefni eftir
hendinni. Við stöndum líka, ásamt Lands-
bókasafni, að vefnum Handrit.is sem er raf-
ræn handritaskrá.
Það leiðir af sjálfu sér að þar sem safnið er
á tveimur stöðum, þarf samstarfið að vera
gott. Á rafrænum tímum er líka orðið auð-
veldara að koma handritunum aftur saman.
Við segjum oft að nú getum við sameinað í
netheimum þetta safn sem var skipt, á nokk-
uð sársaukafullan hátt.“
Mikilvægt og dýrmætt safn
– Sumar bækurnar eru hreinlega í báðum
löndunum, sinn helmingurinn í hvoru.
„Já, eins og kemur glöggt fram í tveimur
pistlum í bókinni. Saga hinna ýmsu handrita
úr safni Árna er mjög merkileg. Þau hafa
enst í margar aldir, kannski nú í sex eða sjö
hundruð ár, og endast vonandi miklu lengur,
en á þessum tíma hefur margt gerst. Í grein-
um bókarinnar reynum við gjarnan að rekja
feril handritanna, hvernig þau hafa borist milli
fólks áður en Árni fékk þau. Dæmi um það er
Reykjabók Njálu. Hún lenti í miklu ferðalagi,
fram og aftur yfir Atlantshafið, en er nú í
Danmörku í þriðja sinn.
Við viljum ekki að fólk líti á handritasafnið
sem einhvern stafla sem kúrir hér í kjallara í
Reykjavík. Þræðir handritanna liggja um allt
land og svo er hitt, að öll þjóðin ber ábyrgð á
þeim. Við eigum öll að hafa áhuga á þeim,
enda er ekkert ólíklegt að forfaðir minn eða
formóðir þín hafi einhverntíma átt einhver af
þessum handritum eða hafi lagt eitthvað til
þeirra. Við þurfum að passa upp á þau og
skila þeim til næstu kynslóða, og vitaskuld
varðveita þau fyrir heiminn. UNESCO-
viðurkenningin, sem setur þau á listann yfir
minni heimsins, minnir okkur á hvað við erum
með mikilvægt og dýrmætt safn í höndunum.“
Hafa verið gríðarlega glæsilegar
– Við að lesa bókina er lesandinn minntur á
að handritasafnið er annað og meira en skinn-
bækur og Íslendingasögur. Þið geymið allra-
handa texta, fornbréf og pappírshandrit.
„Við reynum að draga fram þennan fjöl-
breytileika. Fornbréfin eru til dæmis líka
merkilegt safn og gaman að geta sýnt nokkur
þeirra í bókinni, auk þess að sýna dæmi um
þá ólíku texta sem finnast í safninu. Það er
margt fleira en Íslendingasögur; alls konar
sagnategundir, almanök, rím eða tímatals-
fræði, og handbækur sem fólk hafði sér til
halds og trausts í dagsins önn, til dæmis
prestar. Þá veitum við innsýn í handrit sem
tengjast Árna sjálfum og fjölskyldu hans.
Loks má ekki gleyma myndlistinni í handrit-
unum, við sýnum fallega upphafsstafi og
skemmtileg síðari alda pappírshandrit, eins og
Löngu-Eddu þar sem eru forvitnilegar teikn-
ingar úr goðafræði. Við erum með dæmi um
handrit frá 12. öld og alveg fram á 18. öld.
Þetta val spannar langan tíma.“
Upptekin af Njáluhandritum
– Í bókinni kemur fram að þrátt fyrir söfn-
unina var Árni einnig helgimyndabrjótur og
hikaði ekki við að eyðileggja ákveðin handrit
og notaði þau í bókband og annað.
„Það þarf líka að segja þá sögu,“ segir
Svanhildur og hlær. „Þó Árni hafi verið fram-
sýnn þá var hann líka barn síns tíma. Hann
umgekkst kaþólskar tíðabækur eins og margir
aðrir á þeim tíma og tók þær í sundur, fór
næstum með þær eins og dagblað gærdagsins
sem er endurnýtt eða notað í eitthvað annað.
En það er síðan ákveðin þversögn, að það
að fólk fann ný not fyrir svona skinnblöð, setti
þær til dæmis utan um bækur, varð þeim til
lífs. Þess vegna var þeim ekki hent. Hefðu
þær ekki nýst í neitt annað hefðu sum þeirra
sennilega glatast. En auðvitað vildum við hafa
þessar bækur heilar, við sjáum á sumum
þessara brota hvað þær hafa verið gríðarlega
glæsilegar.
Þótt okkur finnist þannig í dag Árni hafa
verið heldur glámskyggn á gildi messusöngs-
bókanna stendur hitt þó óhaggað, að Árni
bjargaði með þráhyggju sinni og eftirfylgni
ómetanlegum verðmætum frá glötun.“
– Þú vinnur með handritin alla daga; eru
einhver í sérstöku uppáhaldi?
Svanhildur hugsar sig um. „Núna er ég
upptekin af Njáluhandritum,“ segir hún svo.
„Við erum með rannsóknarverkefni sem snýr
að Njáluhandritum ólíkra aldra. Ég hef verið
að skoða Þormóðsbók Njálssögu, sem er eitt
elsta handritið og ekki er nema fjórðungur af
sögunni í því, en það er mér mjög kært og
sama má segja um Gráskinnu sem er líka eitt
elsta handrit Njálu. Það er ótrúlegt í útliti, er
bundið í selskinn og orðið mjög meðtekið.
Gegnum söguna hefur mörgum þótt vænt um
þá bók. Á sextándu öld voru farin að detta úr
henni blöð og önnur að skemmast og þá hefur
einhver tekið sig til og bætt inn í bókina blöð-
um og meira að segja klippt af ónýt horn,
saumað ný á, og skrifað á þau textann sem
vantaði. Þetta er heillandi bók.“
– Eru það ekki forréttindi að fá að vinna
með handritin?
„Jú, og við hugsum til Árna á næstum því
hverjum degi. En það er synd að nú sé engin
handritasýning í bænum. Vitaskuld er þessi
bók lítil sýning í sjálfri sér en það kemur ekk-
ert í staðinn fyrir alvöru handritasýningu. Þau
eru einstakir gripir, hvert fyrir sig, í þeim eru
einhverjir töfrar. Enda fellur fólk í stafi þegar
það stendur frammi fyrir þessum gömlu
skinnbókum. Þær hafa velkst gegnum ald-
irnar og geyma texta sem við getum enn náð
sambandi við. Við eigum þetta tungumál, sem
hefur lítið breyst, og höfum nokkuð milliliða-
lausan aðgang að efninu.“
„Þetta er heillandi bók,“ segir Svanhildur um Gráskinnu sem er lengst til vinstri
á borðinu. En allt eru þetta fjársjóðir; hún heldur á Þorlákstíðum, litla bókin er
Margrétarsaga en sú stóra Möðruvallabók með mörgum Íslendingasagnanna.
Morgunblaðið/Ómar
NÝ OG VÖNDUÐ SÝNISBÓK ER KOMIN ÚT UM HANDRITIN Í SAFNI ÁRNA MAGNÚSSONAR
Þjóðin ber ábyrgð á handritunum
„ÁRNI BJARGAÐI MEÐ ÞRÁHYGGJU SINNI OG EFTIRFYLGNI ÓMETANLEGUM VERÐMÆTUM FRÁ GLÖTUN,“
SEGIR SVANHILDUR ÓSKARSDÓTTIR, RITSTJÓRI NÝRRAR OG FAGURLEGA MYNDSKREYTTRAR BÓKAR
UM HANDRITIN. HÚN SEGIR ÞAU ÖLL EINSTAKA GRIPI – „Í ÞEIM ERU EINHVERJIR TÖFRAR“.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is