Morgunblaðið - Sunnudagur - 22.06.2014, Blaðsíða 4

* Við viljum auðvitað að þessi sjóður stýrist ekki einungisaf geðþóttaákvörðunum hverju sinni. Sjóðurinn hefur núminnkað um helming milli ára – tekjurnar hrynja.
Kristín Helga Gunnarsdóttir, formaður Rithöfundasambands Íslands
Þjóðmál
HALLDÓR A. ÁSGEIRSSON
haa@mbl.is
4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22.6. 2014
spor. „Danski sjóðurinn hefur verið
mjög öflugur og er helsta lifibrauð
margra höfunda þar sem eru lán-
aðir út,“ segir Ragnheiður.
Hér á landi er málum háttað svo
að fjárveitingarvaldið útdeilir tiltek-
inni fjárhæð í bókasafnssjóðinn í
fjárlögum á hverju ári. Þá er deilt í
þessa tölu með heildarfjölda útlána
verka sem skráð eru í bókasafns-
sjóðinn og fæst þannig sú tala sem
greidd er fyrir hvert einstakt útlán.
Þessi tala er í ár, sem fyrr sagði,
17,85 kr. og er eðli málsins sam-
kvæmt mismunandi milli ára.
22 milljónir í stað 206
Bókasafnssjóði var komið á fót árið
1998 og var 17,3 milljónum veitt í
sjóðinn á stofnárinu. Í áliti nefndar
um stofnun sjóðsins frá sama ári
sagði að stefna bæri að því að sjóð-
urinn yrði 90 milljónir – núvirt um
206 milljónir – til þess að
fyrirkomulagið hér á landi stæðist
samanburð við nágrannalönd. Í ár
var 22 milljónum króna úthlutað í
sjóðinn í samanburði við 42,6 millj-
ónir í fyrra.
Í raun er það svo að söfnin eru
leigur þar sem hið opinbera lánar út
höfundarverk og ákveður síðan ein-
hliða hvað það borgar rétthöfunum
fyrir þessa þjónustu við almenning.
„Rithöfundar eru ekki í neinni
samningsstöðu, fjárveitingarvaldið
ákveður þessa tölu einhliða á hverju
ári. Það er auðvitað svakaleg ógn
við kjör rithöfunda.“ Hún bætir við
að upphæðin sé ekki bundin við vísi-
tölu. „Það kemur bara einhver tala,
það er ekkert sem segir að hún geti
ekki einn daginn verið ein milljón.
Þetta er eins og happdrætti.“
Allt skárra en núverandi
ástand
Fyrirkomulag íslenska bókasafns-
sjóðsins er byggt á sænskri fyrir-
mynd. Munurinn er hins vegar sá
að í Svíþjóð hitta fulltrúar samn-
inganefndar rithöfunda fulltrúa
ríkisvaldsins á hverju hausti og
semja um þá upphæð sem veitt er í
bókasafnssjóðinn hverju sinni. „Þar
tala menn saman um þetta, setja
Á
Kringlusafni er þögn-
in reglulega rofin af
rennihurð sem þýtur
miskunnarlaust til
hliðar þegar
bókasafnsgestir voga sér að kaffivél
við innganginn. Starfsmenn safnsins
læðast á milli rekka með bækur á
vögnum og munda vöruskanna við
afgreiðsluborð, úti við glugga súpa
gestir rjúkandi kaffi úr plastglösum
og lesa dagblöð, blaða kæruleysis-
lega í tímaritum eða sökkva sér of-
an í eina af bókum safnsins. Að ofan
berast hlátrasköll frá unglingum í
leið í skyndibitaparadísina á
Stjörnutorgi Kringlunnar. Þegar
gengið er inn á safnið blasir við sér-
stök hilla sem merkt er ,,Nýjar og
nýlegar bækur“ en sjaldgæft er að
þar sé að finna nýútkomin íslensk
og þýdd skáldverk – þau eru rifin
út og staldra yfirleitt stutt við í
hillu. Þá er mjög algengt að nýjar
bækur séu pantaðar með umtals-
verðum fyrirvara af bókaunnendum
og fari því ekki fyrr en síðar meir
upp á sinn stað í hillu. Höfundar og
aðrir rétthafar verka á íslensku fá
greitt fyrir útlán af íslenskum bóka-
söfnum úr svonefndum bókasafns-
sjóði. Í fyrra voru útlán verka sem
skráð eru í sjóðinn 1.612.868 talsins
yfir allt landið. Útlán af bókasöfnum
hafa haldist nokkuð stöðug undan-
farin ár eftir að hafa fjölgað í kjöl-
far efnahagshrunsins.
Hvert útlán gefur 17,85 kr.
Í ár munu íslenskir rithöfundar og
aðrir sem rétt eiga á úthlutun úr
bókasafnssjóði vegna lána á verkum
þeirra fá 17,85 krónur fyrir hvert
útlán. Í fyrra fengu þeir hins vegar
36,9 krónur. Séu verk höfundar lán-
uð tíu þúsund sinnum út yfir heilt
ár mun hann því fá 178.500 krónur í
sinn hlut í ár í samanburði við
360.900 krónur í fyrra. Bersýnilega
er því um töluverða kjaraskerðingu
að ræða milli ára. Staðreyndin er
hins vegar sú að almennt þykir ekki
sjálfsagt að greiða höfundum og
öðrum rétthöfum fyrir lán á verkum
þeirra. Samkvæmt upplýsingum frá
Rithöfundasambandi Íslands tíðkast
í 31 landi að greiða höfundum vegna
útlána á bókasöfnum. Annars staðar
fá þeir ekkert fyrir sinn snúð. Í
samræmi við Evróputilskipun frá
árinu 1992 ber aðildarríkjum
Evrópusambandsins að greiða rétt-
höfum vegna útlána en að sögn
Ragnheiðar Tryggvadóttur, fram-
kvæmdastjóra Rithöfundasambands
Íslands, er víða pottur brotinn og
gífurlega mismunandi milli ríkja
hvernig innleiðingu tilskipunarinnar
hefur verið háttað. Fram til ársins
1946 tíðkaðist hvergi að greiða rétt-
höfum vegna útlána en þá riðu Dan-
ir á vaðið og skömmu síðar fetuðu
hin Norðurlandaríkin í þeirra fót-
fram rök og takast á um þessi mál.
Ýmislegt getur komið til skoðunar,
kannski fjölgar eða fækkar útlánum
á milli ára og það hefur auðvitað
áhrif á samningaviðræðurnar. Hér á
landi er þetta alltaf sama sagan,
Hruninu er teflt fram og sagt að
engir peningar séu til. Við getum al-
veg skilið það en lágmarkskrafa
okkar er að við höfum eitthvað að
segja um það hvernig þessi upphæð
er reiknuð. Allt er skárra en nú-
verandi ástand,“ segir Ragnheiður.
Kristín Helga Gunnarsdóttir, for-
maður Rithöfundasambands Íslands,
tekur í sama streng og segir að
sjóðurinn verði að komast í eðlilegt
lagaumhverfi. „Við viljum auðvitað
að þessi sjóður stýrist ekki einungis
af geðþóttaákvörðunum hverju
sinni. Höfundar gera ráð fyrir þess-
um tekjum. Sjóðurinn hefur nú
lækkað um helming milli ára – tekj-
urnar hrynja. Krafan er að höf-
undum verði bættur þessi skaði.“
Kristín tekur jafnframt fram að
mikil reiði ríki meðal rithöfunda í
ljósi þessarar þróunar. „Þú getur
ímyndað þér hvernig það væri ef
launin þín væru skyndilega lækkuð
um helming. Þú myndir ganga á
fund yfirmanns þíns og spyrja hvers
vegna launin hefðu verið lækkuð
svona svakalega og svarið væri ein-
faldlega: Af því bara. Svona er
þetta.“ Hún bendir jafnframt á að
leiga á bíómynd í gegnum VOD-
þjónustu á sjónvarpi kosti 780 krón-
ur til samanburðar við þær rúmu 17
krónur sem höfundar fái fyrir útlán
á bók. Bókasafnsskírteini fyrir full-
orðna kostar 1.700 kr. á ári. Árskort
í sundlaugar Reykjavíkur kostar
30.000 kr. til samanburðar.
Á Norðurlöndunum eru greiðslur
úr bókasafnssjóði skilgreindar sem
menningarstyrkur og rétthafar að
skáldverkum á íslensku geta skráð
sig í hann hér á landi. Árið 2013
fengu tveir höfundar meira en
600.000 kr. úr sjóðnum. Ellefu fengu
meira en 200.000 kr., 29 meira en
100.000 kr. og 380 undir 100.000 kr.
Þessar greiðslur verða í ár töluvert
lægri enda var sjóðurinn rúmlega
20 milljónum hærri í fyrra. Lág-
marksgreiðsla úr sjóðnum er 4.373
kr. og ljóst er að um 400 af þeim
800 rétthöfum sem skráðir eru í
sjóðinn fá ekkert, þar sem þeir ná
ekki lágmarksútlánafjölda.
Barnabókahöfundar sem hafa gef-
ið út margar bækur og afkastamikl-
ir þýðendur eru þeir sem hæstar
greiðslur fá úr sjóðnum ár hvert og
eru iðulega með tæplega 20.000
skráð útlán yfir árið. Þeir eru þó
teljandi á fingrum annarrar handar
sem ná slíkri tölu. Þekktir íslenskir
skáldsagnahöfundar eru á bilinu 5-
7.000 útlán og munu því fá greiðslur
á bilinu 89.000 til 125.000 kr. fyrir
árið.
Á HVERJU ÁRI ÁKVEÐUR FJÁRVEITINGARVALDIÐ EINHLIÐA HVERSU MIKLU SKULI VEITT Í BÓKASAFNSSJÓÐ
Eru bókasöfn skaðleg höfundum?
Í HVERT SKIPTI SEM BÓK Á ÍSLENSKU ER FENGIN AÐ LÁNI Á BÓKASAFNI FÆR VIÐKOMANDI RITHÖFUNDUR EÐA RÉTTHAFI 17,85
KRÓNUR. ÚTLÁN Á BÓKUM ÞEKKTRA, EINSTAKRA HÖFUNDA SKIPTA ÞÚSUNDUM YFIR ÁRIÐ EN FÆSTIR ÞEIRRA FÁ GREIÐSLU FYRIR
SEM SAMSVARAR EINUM LÁGMARKSMÁNAÐARLAUNUM. ER EÐLILEGT AÐ HIÐ OPINBERA REKI BÓKALEIGUR, LÁNI ÞAR ÚT
HÖFUNDARVERK FÓLKS Í MILLJÓNATALI OG ÁKVEÐI SJÁLFT OG EINHLIÐA HVAÐ ÞAÐ BORGAR RÉTTHÖFUM FYRIR?
Morgunblaðið/Þórður
Fyrirkomulag bóka-
safnssjóðs er að
sænskri fyrirmynd.
Framlög til bókasafnssjóðs höfunda
Heimild: Rithöfundasamband Íslands
1998 1999 2001 2003 2006 2009 20122000 2002 2005 2008 20112004 2007 2010 2013 2014
45
40
35
25
20
15
10
5
0
17
,3
0
17
,6
3
18
,3
0
19
,3
0
19
,3
0
19
,3
0
19
,3
0
19
,3
0
19
,3
0 24
,6
0 30
,0
0
30
,0
0
25
,5
0
23
,7
0
23
,1
0
42
,6
0
22
,0
0
Milljónir kr.
„Bækur eru auðlind sem ekk-
ert auðlindagjald er greitt fyr-
ir afnot af,“ segir rithöfund-
urinn Stefán Máni.
„Annaðhvort er menning
auðlind eða drasl. Ef við ætl-
um að líta svo á að hún sé
bara eitthvert drasl getum við
alveg eins sleppt þessu öllu og
lagt þetta niður. Bókasafns-
sjóður er ekkert nema ein-
hver kurteisi, þetta er bara
upp á punt. Hann er bens-
ínlaus vél – það er ekkert í
honum.“ Stefán bendir á að
hvert einasta útlán stuðli að
því að sala á verkum höfunda
minnki. „Það þarf að ræða
þetta allt saman. Menningin
er hjarta tungumálsins. Það
er gert ráð
fyrir því að rit-
höfundar dæli
blóði í menn-
inguna en á
sama tíma er
eins og við
eigum bara að
halda henni
uppi. Þetta er alveg grátlegt
ástand. Ef eitthvað væri í
þessum sjóði gætu margir rit-
höfundar lifað á þessu og það
gæti líka verið ákveðið mót-
vægi við launasjóð rithöfunda.
Þeim sem gengur vel fengju
þá tekjur vegna útlána og þá
gæti umsóknum í launasjóð
fækkað. Við þurfum skaða-
bætur fyrir bókasöfnin.“
Stefán Máni
Sjóðurinn eins og
bensínlaus vél