Málfríður - 15.03.2005, Side 14

14 MÁLFRÍÐUR
Inngangur – sögulegt samhengi
Á Íslandi búa um 200-300 manns sem tilheyra
samfélagi heyrnarlausra. Samfélag þeirra sem tala
íslenska táknmálið er þó heldur stærra þar sem
fjölmargir heyrandi hafa lært táknmál og margir
þeirra nota málið daglega. Samfélagi heyrnarlausra
tilheyra þeir sem á einn eða annan hátt telja sig til-
heyra menningarheimi heyrnarlausra. Samfélaginu
tilheyrir fólk með mjög mismunandi heyrnarskerð-
ingu, bæði er heyrnarskerðingin mismikil og eins
er misjafnt hvenær fólk hefur misst heyrnina. Það
þýðir þó ekki að um leið og fólk missir heyrn til-
heyri það samfélaginu heldur er hér um að ræða
að fólk skilgreini sig sjálft sem hluta af samfélagi
heyrnarlausra. Stundum er talað um „menningar-
legt heyrnarleysi“ og átt við þá sem telja sig til heyra
samfélagi heyrnarlausra óháð því hversu mikil
heyrnarskerðing þeirra er. Þannig er það heldur
ekki sjálfgefið að þeir sem heyra lítið eða ekkert noti
táknmál og telji sig hluta af samfélagi heyrnarlausra
(sjá t.d. Lane o.fl 1996 og Bergman 1994:15).
Þó aðstæður heyrnarlausra í hinum vestræna
heimi hafi að sjálfsögðu verið mismunandi eftir
löndum er saga þeirra svipuð og gætti áhrifa landa
á milli. Heyrnarlausir voru gjarnan taldir heimskir
eða greindarskertir og lítill skilningur var á mikil-
vægi táknmálsins. Árið 1880 gerðist sá hræðilegi
hlutur á þingi kennara heyrnarlausra sem haldið
var í Mílanó að táknmál var bannað. Þetta hafði víð-
tæk áhrif á líf heyrnarlausra víðast hvar í heiminum,
þeir urðu enn kúgaðri og einangraðri en áður hafði
verið. Þessi svokallaða talmálsstefna1 taldi að tákn-
mál væri slæmt fyrir heyrnarlaus börn og hindraði
málþroska þeirra (Lane o.fl 1996:216). Börnin áttu
að læra að tala og lesa af vörum. Þessi aðferð reynd-
ist vægast sagt illa og eru margir heyrnarlausir sem
enn þann dag í dag hafa ekki náð að bæta upp þann
menntunarskort sem fylgdi þessari stefnu, þar sem
öll áhersla var lögð á að kenna heyrnarlausum að
tala þjóðtunguna, í stað þess að leyfa þeim að nota
táknmál og læra aðrar greinar í gegnum það.
Tímarnir hafa sem betur fer breyst og skilningur
fólks á mikilvægi táknmálsins aukist. Í dag er því
víðast hvar stefnt að tvítyngi barna, táknmálið er
þá þeirra fyrsta mál og raddmálið2 sem þau nota
(hér á landi íslenskan) er þeirra annað mál og um
leið ritmál. Þessar kenningar haldast auðvitað að
einhverju leyti í hendur við þær kenningar sem eru
um kennslu innflytjenda eða barna af erlendum
uppruna og rétt þeirra til kennslu á móðurmálinu
(sjá t.d. Skutnabb-Kangas 1994).
Málfræði í táknmálum
Táknmál er ekki alþjóðlegt heldur á hver þjóð sitt
eigið táknmál. Engu að síður eru táknmál heimsins
skyld innbyrðis og margt líkt í grundvallarmálfræði
þeirra. Táknmálin eru mislík og er t.d. ameríska
táknmálið, ASL, miklu skyldara því franska en því
breska og á það sér sögulegar skýringar (Lane o.fl.
1996:55-57). Samanburðarrannsóknir á táknmálum
heimsins eru því miður mjög litlar enn sem komið
er og því erfitt að segja nákvæmlega til um skyld-
leika og líkindi.
Það er seint á sjötta áratug 20. aldarinnar sem
táknmálsrannsóknir hefjast fyrst og þá á ASL,
ameríska táknmálinu. William Stokoe, bandarískur
málvísindamaður var fyrstur til að setja fram rann-
1 Á ensku „oralism“
2 Ég nota hugtakið „raddmál“ yfir þau mál sem tjáð eru með rödd og „táknmál“ yfir þau mál sem tjáð eru með höndum. „Tungu-
mál“ nota ég sem yfirheiti yfir bæði raddmál og táknmál.
Rannveig Sverrisdóttir
er lektor í táknmálsfræði
við Háskóla Íslands. Í
grein sinni fjallar hún
stuttlega um grundvall-
aratriði íslenska tákn-
málsins og ræðir um
íslenska táknmálssam-
félagið.
Rannveig Sverrisdóttir
Rannveig Sverrisdóttir, lektor í táknmálsfræði við Háskóla Íslands
Táknmál – tungumál heyrnarlausra