Málfríður - 15.03.2005, Page 15

MÁLFRÍÐUR 15
sóknir á ASL (Wilcox 2000:36-37). Fram að þeim
tíma (og sérstaklega á meðan talmálsstefnan ríkti)
voru þau viðhorf mjög algeng að táknmál væru ekki
mál heldur aðeins látbragð eða „myndir í loftinu“.
Stokoe benti hins vegar á að í þessu samskiptakerfi
væri að finna bæði reglulega þætti og eins óhlut-
bundin tákn sem ættu ekkert skylt við myndir í
loftinu (Battison 1980:231-232).

Grunneiningarnar
Í stuttu máli má segja að hvert tákn sé sett saman úr
fimm einingum, handformi, hreyfingu, myndunar-
stað, afstöðu og munnhreyfingu. Stokoe benti á þær
þrjár fyrstu, hinar komu síðar (Sutton-Spence &
Woll 1999:155). Allar þessar einingar þurfa að vera
til staðar svo út komi heilt tákn. Þessar einingar eru
þá um leið minnstu merkingargreinandi einingar
táknmálsins. Fjöldi eininganna er takmarkaður en
samsetningarnar óendanlega margar (sbr. Valli &
Lucas 2000). Stokoe setti fram þessa kenningu og
bjó um leið til umritunarkerfi sem hann notaði til
að búa til orðabók ASL. Þó umritunarkerfið sé mjög
takmarkað og á margan hátt gallað var það bylting
í rannsóknum á táknmálum og markaði upphaf
þeirra (sjá t.d. Sutton-Spence & Woll 1999, Valli &
Lucas 2000).
Þessar einingar táknanna má bera saman við
þær hljóðkerfisfræðilegu einingar sem við höfum í
raddmálum. Einingarnar hafa sumt sammerkt með
fónemum, eins og það að vera minnsta merkingar-
greinandi eining máls, annað er líkara aðgreinandi
þáttum. Ekki verður farið nánar út í það hér hvaða
greining á best við heldur einungis undirstrikað að
myndun tákns er ekki tilviljanakennd og er háð því
að allir þættir séu uppfylltir.
Það er nefnilega svo að þó að auðvelt sé að máta
málfræðitæki latínumálfræðinnar á táknmál þá
þjónar það ekki alltaf táknmálinu sem slíku. Þessar
aðferðir var nauðsynlegt að nota í byrjun þegar
sannfæra þurfti málfræðinga sem aðra um það að
táknmál væru jafn fullkomin og önnur tungumál. Í
dag er sú barátta sem betur fer að baki og því ekki
lengur ástæða til þess að fella táknmálsmálfræðina
algjörlega inn í ramma latínumálfræðinnar eða
þeirrar málfræði sem við þekkjum best. Með það að
sjónarmiði verður hér fjallað um beygingar- og orð-
myndunarfræði íslenska táknmálsins og þá m.a. þá
virkni eða frjósemi sem er í orðmyndun táknmála.
Beygingar – áttbeygingarsagnir
Flest þekkjum við það að þurfa að læra beygingar,
fallbeygingu nafnorða, persónu- og tíðbeygingu
sagna, stigbreytingu lýsingarorða o.s.frv. Táknmál
eru sjónræn mál og hafa til að bera allt annan
strúktúr en þau mál sem við (a.m.k. í þessum hluta
heimsins) erum vön að fást við. Til dæmis er minna
um beygingar orða. Heyrnarlausir, sem til marga ára
vöndust því að talað væri um táknmál sem látbragð,
litu því gjarnan svo á að táknmálið gæti ekki talist
mál – það væri einfaldlega of fátækt af málfræði. En
málfræðin er til staðar þó hún sé annars eðlis. Eitt
af því er áttbeyging sagna en þar er átt við það að
sagnir (sumar hverjar) beygjast í átt að þeim sem á í
hlut. Tökum dæmi. Sögnin HEIMSÆKJA3 er dæmi
um sögn sem áttbeygist og sýnir um leið vensl við
frumlag og andlag. Þegar sögnin er sögð er því ekki
nauðsynlegt að geta þess sérstaklega hvert frumlag-
ið eða andlagið er. Sögnin, sem sýnd er á myndum 1
og 2 byrjar hjá frumlagi og endar hjá andlagi, fingur
snúa allan tímann að andlagi. Ef merking setning-
arinnar er „ég heimsæki þig“ snúa fingurgómar frá
líkama táknara og hreyfingin er frá líkama táknara
(sjá mynd 1)4. Ef merkingin er hins vegar „þú heim-
sækir mig“ snúa fingurgómar að líkama táknara og
hreyfing er í átt til táknara (sjá mynd 2).
Þannig er afstaða handa og hreyfing í rýminu nóg
til að gera grein fyrir frumlagi og andlagi setningar-
innar. Til þess að beygingin sé málfræðilega rétt þarf
sögnin að beygjast í rétta átt. Þetta má útskýra nánar
með dæmi. Ef þrjár persónur eru að tala saman, A
stendur fyrir miðju, B stendur hægra megin við A
og C vinstra megin við A (séð út frá sjónarhóli A)
3 Táknmál hafa ekki ritmál en talað er um glósur þegar íslensk mynd tákna er sett á prent. Tákn eru þá glósuð með hástöfum og er
íslenska birtingarmynd þess gjarnan höfð í grunnmynd.
4 Athugið að myndirnar sýna ekki þá hreyfingu sem er í táknunum.
Mynd 1