Málfríður - 15.03.2005, Síða 16

16 MÁLFRÍÐUR
skiptir máli hvort A beygir sögnina til hægri eða
vinstri. Ætli A að segja B að hann sé væntanlegur í
heimsókn til B verður A að beygja sögnina til hægri
svo málfræðireglur séu uppfylltar.
Fjölmargar sagnir eru af þessari gerð í íslenska
táknmálinu, sagnir eins og SVARA, ÚTSKÝRA,
SENDA o.fl. Sagnirnar eru eins og áður sagði kallað-
ar áttbeygingarsagnir eða venslasagnir (agreement
verbs). Ekki geta allar sagnir beygst á þennan hátt
en það sem er athyglisvert við þessa beygingu er
þróun hennar. Að sýna vensl eða áttbeygja er nefni-
lega þróun sem hefur aukist í íslenska táknmálinu á
síðustu árum. Eldri kynslóðir beygja því fáar sagnir
(en nota þess í stað frumlag og andlag) en yngri
kynslóðir beygja sífellt fleiri sagnir. Áttbeyging er
því virkt ferli í íslenska táknmálinu5.
Orðmyndun - próformasagnir
Orðmyndun í íslensku er gjarnan á þann hátt að við
sækjum orðmyndir í orðasafn okkar og leiðum svo
af þeim nýjar myndir með viðskeytum eða öðru.
Eiríkur Rögnvaldsson (1990:26) talar um lærða
orðmyndun annars vegar og virka orðmyndun
hins vegar. Lærð orðmyndum er þá þegar ákveðið
er fyrir samfélagið hvaða íslenskar samsvaranir
erlendra orða eru æskilegar, virk orðmyndun er
hins vegar þegar „...orð sprettur upp vegna þess að
þess er þörf á ákveðnum stað og tíma...“ (1990:26).
Í táknmálum er stundum talað um að orðasafnið sé
tvískipt, annars vegar það sem kallast frosið orða-
safn, hins vegar það sem kallað er virkt orðasafn6
(sjá t.d. Brennan 1994, Sutton-Spence & Woll 1999).
Tákn úr frosna orðasafninu eru geymd, hvert og eitt,
í orðasafninu og grunnmynd þeirra er nokkuð skýr.
Þessi tákn er auðvelt að skrá í orðabók (Brennan
1994:371). Virka7 orðasafnið svokallaða á hins vegar
miklu stærri hlut í allri orðmyndun táknmála. Virka
orðasafnið inniheldur ákveðin mengi þeirra eininga
sem þarf til að mynda tákn. Þegar táknara vantar
orð getur hann því leitað í þessi mengi (hreyfingu,
handform, myndunarstað, afstöðu og munnhreyf-
ingar) og búið til tákn með merkingu sem hann
vantar. Þættina í þessum mengjum er hægt að setja
saman á ýmsa vegu eins og hentar hverju sinni
(Brennan 1994:372). Orðaforðinn verður því mjög
oft til „hér og nú“.
Stór hluti af þessum virka eða frjóa orðaforða
eru sagnir eða öllu heldur umsagnarliðir sem við
köllum próformasagnir eða sagnliði (sjá t.d. Sutton-
Spence & Woll 1999, Engberg-Pedersen 1998, Valli
& Lucas 2000)8. Handform táknsins er staðgengill
nafnorðs (persónu, hlutar, dýrs o.s.frv.) og er valið
eftir útliti þess sem talað er um. Handformin á
myndum 3 og 4 geta verið hluti af próformasögnum
en standa þá fyrir ólíka hluti, á mynd 3 er svokallað
B-handform og getur það t.d. staðið fyrir bók eða
bíl, á mynd 4 er svokallað vísi-handform og getur
það staðið fyrir manneskju eða einhvern hlut sem
er langur og mjór. Handformin í þessum sagnliðum
kallast próform. Þau vísa nefnilega til einhvers, sem
áður hefur verið nefnt, á sama hátt og fornöfn gera
(Sutton-Spence & Woll 1999:41). Aðrir hlutir sagn-
liðarins eru líka valdir að einhverju leyti samkvæmt
5 Því miður er það eins með þetta og fleiri málfræðiatriði íslenska táknmálsins að fleiri rannsóknir vantar til að geta staðhæft hver
raunin er.
6 „The established/frozen and productive lexicons“.
7 Hugsanlega ætti að kalla þetta öðru nafni til að forðast misskilning við lærða og virka orðmyndun eða virkt og óvirkt orðasafn
manna. Í staðinn væri hægt að tala um frjóa orðasafnið.
8 Þessi tákn eru yfirleitt kölluð „classifier predicates“ á ensku þó menn deili enn um hvort það sé rétt heiti. Engberg-Pedersen (1998)
talar um „proformverber“ í danska táknmálinu.
Mynd 2
Mynd 3