Málfríður - 15.03.2005, Síða 17

MÁLFRÍÐUR 17
raunverulegum aðstæðum. Hér er það raunverulegt
rými eða þær áttir eða staðsetningar sem raunveru-
lega skipta máli. Þannig sýni ég að bíllinn keyrði
upp brekku með því að hreyfa B-handformið áfram
og upp á við, að maðurinn stóð við hliðina á bíln-
um með því að staðsetja vísi-handformið við hlið
B-handformsins o.s.frv. Þessir sagnliðir eru mjög
algengir í orðanotkun táknmálstalandi fólks og eru
mjög algeng leið til orðmyndunar.
Rýmið
Eins og sjá má af umfjölluninni hér að ofan gegnir
rýmið mikilvægu hlutverki í táknmálum. Rýmið
fyrir framan líkama táknara sem og líkami táknara frá
höfði til mittis eru myndunarstaðir tákna. En rýmið
getur líka þjónað öðru hlutverki. Raunverulegar
áttir og staðsetningar skipta máli þegar talað er og
er það málfræðilega rétt að staðsetja hluti miðað
við raunverulegar aðstæður. En þetta er ekki alltaf
hægt eða nauðsynlegt. Í þannig tilvikum notum
við rýmið málfræðilega (Sutton-Spence & Woll
1999: 129-130). Í málfræðilegu rými skipta raun-
verulegar staðsetningar hluta eða persóna ekki máli
heldur hafa þær einungis málfræðilegan tilgang. Til
þess að hægt sé að vísa til persónu sem áður hefur
verið talað um verður að gefa henni ákveðna stað-
setningu í rýminu, eingöngu málfræðinnar vegna.
Þessar staðsetningar köllum við hólf.
Orðaröð – setningafræði
Það sem reynist mörgum erfitt, sem læra táknmál
sem annað mál, er að slíta sig frá orðaröð eða setn-
ingafræði íslenskunnar. Nemendur eru gjarnir á að
setja tákn fyrir hvert íslenskt orð og telja sig þar
með vera farna að tala íslenskt táknmál. Það er ekki
rétt. Uppbygging táknmála er mjög ólík uppbygg-
ingu t.d. íslensku. Smáorð eins og samtengingar
og forsetningar eru yfirleitt óþörf í táknmálinu og
eru notaðar aðrar leiðir til að gefa merkingu þeirra
til kynna (t.d. notkun rýmis og hreyfing líkama).
Orðaröðin er líka ólík. Engar rannsóknir hafa verið
birtar um orðaröð eða röð tákna í íslenska táknmál-
inu en líkur má leiða að því að þær séu sambæri-
legar við reglur í öðrum (vestrænum) táknmálum.
Ýmsar kenningar hafa verið settar fram um orðaröð
í táknmálum en þeim ber ekki öllum saman um
hver hún er, hins vegar er það almennt álit að notk-
un rýmisins geri það að verkum að orðaröð í tákn-
málum sé eða geti verið frjálsari en í raddmálum
(Nadeau & Desouvrey 1994:149). Nokkrar „þumal-
puttareglur“ er þó auðvelt að setja fram og ætti að
vera auðvelt að tileinka sér í byrjun málanámsins.
Ein reglan er sú að tími er settur fremst í setningu
og önnur regla að spurnarfornöfn eða spurnarliðir
koma gjarnan aftast. Þannig yrði setningin „ég fer í
bíó á morgun“ á íslenska táknmálinu „Á-MORGUN
ÉG FARA BÍÓ“ og setning eins og „hvernig er
peysan á litinn?“ „PEYSA HVERNIG LITUR?“ Hér
kemur margt til. Tíminn er settur fremst eins og
áður sagði og er aðalástæðan sú að táknmál hafa
ekki tíðbeygðar sagnir. Þannig þarf alltaf að gefa
upp viðmiðunartíma fremst í setningu og ræðst það
sem sagt er út frá þeim tíma. Ef skipt er um tíð þarf
að gefa upp nýjan viðmiðunartíma. Í spurningunni
„hvernig er peysan á litinn“ sjáum við bæði að for-
setningu er sleppt en einnig sögninni „að vera“.
Þannig getur umsögn staðið án sagnar. Þriðja þumal-
puttareglan er sú að þema setningarinnar stendur
gjarnan fremst í setningu. Þessar reglur eru þó ekki
algildar og verða frekari rannsóknir að skera úr um
hvort þær standist.
Látbrigði
Látbrigði gegna mikilvægu hlutverki í táknmálum.
Munnhreyfingar eru oftast hluti af tákni og er þá
misjafnt hvort þær eru leiddar af íslenskum orðum
eða koma úr táknmálinu (sbr. Sutton-Spence &
Woll 1999 fyrir BSL). Þannig er munnhreyfingin
<bíll> leidd af samsvarandi íslensku orði en munn-
hreyfingin <loft í kinn>, þar sem lofti er blásið í
aðra kinnina hefur ekkert með íslenskuáhrif að
gera. Augun og augabrúnir gegna líka veigamiklu
hlutverki og eru oft hluti af setningafræðinni (sjá
t.d. Valli & Lucas 2000). Þannig felst munurinn
á fullyrðingasetningum og spurnarsetningum oft
einungis í ólíkum látbrigðum. Setningarnar sem
á íslensku útlegðust „þú heitir Jón“ og „heitir þú
Jón?“ eru eins á íslenska táknmálinu ef aðeins er
litið á táknin og röð þeirra ÞÚ HEITA JÓN. Hins
vegar eru látbrigðin sem setningunum fylgja mjög
Mynd 4