Málfríður - 15.03.2005, Side 18

18 MÁLFRÍÐUR
ólík og greina úr um það hvort um spurningu eða
fullyrðingu er að ræða. Fullyrðingarsetningu fylgja
nokkrar höfuðhreyfingar niður á við („já“) en ef um
spurnarsetningu er að ræða er augabrúnum lyft
upp. Þetta gildir þó aðeins um já/nei-spurningar
því ef um hv-spurningar er að ræða eru augabrúnir
hnykklaðar og augu pírð. Látbrigði gegna svipuðu
hlutverki í flestum táknmálum heims en þó eru ein-
stök atriði ólík (sjá t.d. Sutton-Spence & Woll 1999
fyrir BSL, Valli & Lucas 2000 fyrir ASL, Engberg-
Pedersen 1998 fyrir danska táknmálið).
Málsamfélagið - nándin við íslensku
Eins og sjá má er íslenska táknmálið um margt frá-
brugðið íslensku, á sama hátt og önnur táknmál eru
um margt frábrugðin þeirri þjóðtungu sem þau búa
við. Táknmál heimsins eiga margt sameiginlegt án
þess að vera alveg eins, táknforðinn eða orðaforðinn
(einmitt sá frosni) er oft mjög ólíkur. Þess vegna er
það ekki sjálfsagt að heyrnarlausir skilji hver annan
ef þeir hafa ólík táknmál að móðurmáli.
En það er líka athyglisvert að líta á táknmálin frá
félagslegu sjónarhorni. Eins og áður sagði eru um
2-300 Íslendingar sem hafa íslenska táknmálið að
móðurmáli. Táknmálssamfélög eru yfirleitt mjög
lítil og eru alltaf minnihlutamál í samfélagi þar sem
raddmál er stóra málið. Óhjákvæmilega verður
táknmálið fyrir talsverðum áhrifum frá raddmál-
inu/þjóðtungunni. Þessi áhrif má sjá í nýyrðum,
lánsorðum eða lánsþýðingum, í setningafræðinni
o.fl. Hér má segja að táknmál og raddmál séu
í mikilli snertingu hvort við annað. Á mörkum
þessara mála verður svo til eitthvert samskipta-
mál sem hvorki telst íslenskt táknmál né íslenska
(„contact language“ sbr. Lucas og Valli 1989). Þeir
heyrandi sem læra táknmál eiga það til eins og áður
var minnst á að setja í fyrstu einungis tákn fyrir
hvert íslenskt orð sem þeir vilja segja. Það mál sem
þá er talað er ekki íslenskt táknmál heldur kallast
það táknuð íslenska. Málfræði íslenskunnar er þá í
megin atriðum fylgt en í stað þess að tala með rödd
eru orðin borin fram með höndum. En það er til
annað afbrigði snertimáls sem er ekki eins bundið
íslenskunni. Þetta afbrigði tala þeir sem lengra eru
komnir í táknmálsnáminu og heyrnarlausir nota
gjarnan þetta mál eða málafbrigði þegar þeir tala
við heyrandi. Hér er um að ræða e.k. blöndu af mál-
fræði táknmálsins og íslenskunnar (eða þess radd-
máls sem við á). „Snertimál“ eða millimál af þessu
tagi hefur líka sést í samskiptum tveggja heyrn-
arlausra og eru ástæðurnar fyrir því taldar vera
félagslegar, að við formlegar aðstæður og þar sem
fólk þekkist lítið noti heyrnarlausir stundum þetta
millimál (sbr. Lucas og Valli 1989:24).
Táknmál þróast mjög hratt og er ein ástæða
þess talin vera sú að þau hafa ekki ritmál. Það er
þó ekkert sem einkennir einungis táknmál því
samkvæmt Dahl (1994:162) er það einungis minni-
hluti tungmála heims sem hafa ritmál. Af þessum
sökum meðal annars er erfitt að staðla táknmálin
og þau breytast gjarnan hraðar en raddmál gera
yfirleitt. Lítið er um orðabækur um táknmál þó
það færist sífellt í aukana að þær séu gefnar út
(núorðið oftast á tölvutæku formi) og stutt er síðan
málfræði rannsóknir hófust á táknmálum heimsins.
Það er því stundum erfitt að segja til um hvað er
rétt og hvað er rangt þegar táknmál eru annars
vegar, staðlana vantar einfaldlega. Hér verður að
treysta skoðun málhafanna (þeirra sem hafa tákn-
mál að fyrsta máli) en hún getur verið mjög ólík frá
einum málhafa til annars. Mikill kynslóðamunur er
á málhöfum í íslenska táknmálssamfélaginu og bera
kynslóðir merki þeirrar stefnu sem ríkti þegar þær
gengu í skóla.
Hér hafa aðeins verið viðruð nokkur grundvall-
aratriði íslenska táknmálsins en þeim engan veginn
gerð ítarleg skil. Íslenska táknmálið er lítið rann-
sakað mál og bíða ógrynni verkefna þeirra sem
innan þessara fræða starfa. Hvernig táknmálið mun
breytast í framtíðinni mun tíminn leiða í ljós en ljóst
er að auknar táknmálsrannsóknir9 og meiri vitund
málhafanna mun leiða til mikillar vinnu og umræðu
á þessum vettvangi á næstu árum og áratugum.
Heimildir
Battion, Robbin. 1980. Signs Have Parts: A Simple Idea. Í C.Baker & R.
Battison. Ritstj. Sign Language and the Deaf Community. Silver Spring,
MD: National Associaton of the Deaf, 35-51 (endurprentað í Valli og
Lucas 2000:231-242).
Bergman, Brita. 1994. Signed Languages. Í I. Ahlgren & K. Hyltenstam.
Ritstj. Bilingualism in Deaf Education. Hamburg: SIGNUM-Verlag,
bls. 15-35.
Brennan, Mary. 1994. Pragmatics and Productivity. Í I. Ahlgren, B.
Bergman & M. Brennan. Ritstj. Perspectives on Sign Language Usage.
Papers from the Fifth International Symposium on Sign Language
Research. Vol.2. Durham: The International Sign Linguistics
Association, bls. 371-390.
Dahl, Östen. 1994. Spoken languages. Í I. Ahlgren & K. Hyltenstam.
Ritstj. Bilingualism in Deaf Education. Hamburg: SIGNUM-Verlag,
bls. 161-167.
Eiríkur Rögnvaldsson. 1990. Íslensk orðhlutafræði. Kennslukver handa
nemendum á háskólastigi. Reykjavík: Málvísindastofnun Háskóla
Íslands.
Engberg-Pedersen, Elisabeth. 1998. Lærebog i dansk tegnsprogs gramm-
atik. Kaupmannahöfn: KC.
9 Táknmálsrannsóknir hafa verið stundaðar á Samskiptamiðstöð heyrnarlausra og heyrnarskerta frá stofnun hennar árið 1991 og
við Háskóla Íslands frá árinu 2002.