Selfoss - 10.04.2014, Blaðsíða 10

10 10. apríl 2014
Rabarbari – með menningarsögu
Þegar rabarbarinn fer að reka upp rjóða kollana í görðunum eftir langan vetur þykir okkur
vorið vera á næsta leiti. Og þegar við
bætist í loftinu þykkur þrastakliður
og ljúft lóukvak er komin staðfesting
á að vorið sé gengið í garð.
Rabarbarinn á sér langa og merka
ræktunarsögu. Heimildir um hann
má finna í hartnær fimm þúsund
ára gömlum plöntulistum kenndum
við fornan kínakeisara, Shannong
eða Eldkeisarann, sem margir telja
upphafsmann skipulagðar og sam-
hæfðar ræktunar í öllu Kínaveldi.
Heimildir um þann keisara eru samt
fremur óáreiðanlegar og goðsagna-
kenndar. En hann mun sjálfur, og
síðan afkomendur hans, hafa tekið
verklegan þátt í að þróa skilvirkari
ræktunaraðferðir en áður tíðkuðust
og þar með lagt grunninn að kín-
verska stórveldinu.
Vestrænar þjóðir höfðu samt lítið
af rabarbaranum að segja framanaf.
En á tímum Grikkja og Rómverja
voru þurrkaðar rabarbararætur farn-
ar að berast eftir Silkileiðinni austan
úr Asíulöndum. Þær þóttu mikill
læknisdómur sem var seldur dýru
verði á mörkuðum við Miðjarðarhaf.
Fyrst og fremst sem hægðalyf. Það
segir nokkuð um mataræði heldra
fólks á þeim slóðum á þessum tíma.
Uppruni rabarbarans er í hálendi
Mið-Asíu austanverðri. En hann
barst eftir Silkileiðinni vestur á
bóginn, þótt ekki vær farið að rækta
hann með vitund og vilja fyrr en
löngu síðar. Fræ hans voru aftur
á móti létt, stór og sterk og þóttu
gott tróð með viðkvæmum postu-
línsvörum sem fluttar voru með
úlfaldalestum yfir fjöll og firnindi
þar sem ekki var alltaf rennisléttur
vegur. Fræin slæddust því víða. En
grasafræðikunnátta menningarþjóð-
anna við Miðjarðarhaf var samt ekki
meiri en svo, að þar var jurtin ekki
sett í samhengi við hina rándýru rót
fyrr en síðar. Aðflutningur hennar
hélt því áfram langa hríð enn eftir
Silkileiðinni og margir kaupmenn
höfðu það bara nokkuð gott upp
úr þeirri frakt.
En það voru Skýþar, persneskur
þjóðflokkur sem hafði sest að við
Kaspíahaf sem föttuðu samheng-
ið milli þessarar stórvöxnu jurtar
og þeirrar hreinsunarrótar, „radix
purificatoria“ sem Grikkir og Róm-
verjar greiddu svo hátt verð fyrir.
Þetta spurðist út og þar með hófst
ræktunarsaga rabarbarans á okkar
menningarsvæði. Um leið varð hrun
á markaðsverðinu sem bitnaði mjög
á silkileiðarkaupmönnum.
Enn í dag hefur það hrun ekki
rétt úr kútnum. En rabarbarinn
fékk vestrænt heiti dregið af ánni
Volgu, sem á þessum tíma var kölluð
Rha. Ættkvíslarheitið Rheum er frá
Grikkjum komið og merkir „rótin
frá Volgu“. Carl von Linné bætti
um betur og skeytti viðurnefninu
rhabarbarum, sem útleggst „fram-
andi frá Volgu“, þegar hann skellti
rabarbaranum inn í tvínafnakerfi sitt
og ritsafnið Species plantarum árið
1753. Hérlendis hefur hann feng-
ið heitið tröllasúra, það nafn notar
samt enginn.
Ræktun á rabarbara eins og við
notum hann var lítil framan af.
Fyrst og fremst var hann ræktaður
sem læknisjurt vegna rótarinnar. Úr
henni voru gerð hægðalyf. Og eitt-
hvað var hún líka notuð til litunar
til að fá gullingulan og gulrauðan lit.
Það var ekki fyrr en sykur fór að
verða auðfengin vara að rabarbarinn
varð eftirsóttur í allskyns sætumauk
og sultugerð. Vegna þess hve hann
er súr er hann varla ætur einn og sér.
Til að vega upp á móti sýrunni þarf
a.m.k. einn þriðja eða jafnvel helm-
ing af sykri á móti rabarbaranum.
Rabarbari er auðugur af næringar-
efnum sem nýtast vel í líkamanum.
En sá böggull fylgir skammrifi að í
honum er líka töluvert magn af oxal-
sýru. Minnst er hún í blaðsköftun-
um, þ.e. í „leggjunum“. Blöðin eru
beinlínis eitruð fyrir fólk og fénað
vegna þess magns af oxalsýru sem
í þeim er. Seyði af þeim má nota
sem skordýraeitur. Rótin er megn af
oxalsýrunni og inniheldur auk þess
efni sem meltingarvegurinn bregst
skjótt við. Lítið þarf af henni til að
hleypa á fólk. Það þótti kostur hér
áður fyrr.
Ræktun á rabarbara er auðveld.
Hann er þolinn á flestar aðstæður
allt norður til nyrstu byggða Íslands.
Best líður honum í frjóum, jafnrök-
um jarðvegi á sólríkum stað í góðu
skjóli. Honum er fjölgað með því
að skipta hnausunum á vorin og
gróðursetja þá með 150cm millibili
á hvern veg. Þeir eru látnir koma sér
fyrir í friði fyrsta sumarið. Fjarlægja
þarf blómstöngla um leið og þeir
sjást. Hnausana er best að þekja á
haustin með moltu eða búfjáráburði.
Ekki ætti að nota tilbúinn áburð á
rabarbarann vegna þess að það eykur
oxalsýrumagnið í leggjunum.
Hollar vörur úr náttúrunni
Íslensk framleiðsla
H-Berg efh | S. 565-6500 | hberg@hberg.is | hberg.is
NÝTT!
Grænt er vænt
Hafsteinn Hafliðason.