Selfoss - 03.07.2014, Blaðsíða 10

10 3. júlí 2014
Um tröllahvönn, pálmahvönn og bjarnarkló
Undanfarin ár hefur verið nokk-ur umræða um svokallaðar
risahvannir, þ.e. plöntur af ætt-
kvíslinni Heracleum, kenndar við
sjálfan Herakles „sem mestur hefur
verið kappi og afreksmaður með
Grikkjum“ svo vitnað sé í goða-
fræðinginn Jón Gíslason.
Fyrst og fremst hefur sú um-
ræða verið á neikvæðu nótunum
og snúist um hversu andstyggilegar
þessar plöntutegundir séu og að víða
í nágrannalöndum okkar er að finna
skýr, opinber fyrirmæli um að þeim
skuli útrýmt hvar sem þær finn-
ast á foldu. En risahvannirnar eru
státnar og stæðilegar plöntur. Mörg-
um finnst þær líka vera glæsilegar
í formi og reisn. Þess vegna hafa
þær ratað um víðan veg frá heim-
kynnum sínum í háfjöllum Mið- og
Austur-Evrópu alla leið í garðana
okkar hér uppi á norðurhjaranum.
Og ekkert alveg nýlega, því að um
þær er getið í margra alda gömlum
garðyrkjutextum á nágrannamálum
íslenskunnar.
En ástæðan fyrir bannlýsingunni
nú er hinn nýelfda umhyggja fyrir
lýðheilsunni og hollustuháttum í
umhverfinu. Í risahvönnunum eru
nefnillega efnasambönd sem valda
ljósofnæmi og brunasárum ef safi
plantnanna berst á hörund manna.
Einkum hafa það verið börn og ung-
lingar sem hafa lent í þessu. Og það
mun ekki vera ýkja langt síðan að
frétt birtist í íslenskum fjölmiðl-
um af því að þrjá unglingspilta hafi
þurft að leggja inn á spítala vegna
þriðja stigs brunasára sem þeir fengu
af því að saxa niður tröllahvannir
í garði úti á Seltjarnarnesi. Veður
var víst afar gott með sólskini og
hlýju og þeir voru skyrtulausir að
vinna með vélorfum. Svona stór og
mikil planta þótti þeim verðugur
óvinur sem afar þroskandi væri að
fara í kombatt við með því að saxa
þær niður með vélorfunum ofan-
frá og niður, hverja á fætur annari,
því tröllahvannastóðið var nokkuð
drjúgt. En þeir gættu víst ekki að sér
og fengu „blóð jurtarinnar“ yfir sig
alla á bert hörundið. Því fór sem fór.
Vonandi hafa piltarnir náð sér og
orðnir fyrir löngu heilir sára sinna.
Risahvannir er nokkuð stór ætt-
kvísl af Sveipjurtaætt, líkt og hvönn-
in okkar, kúmenið, gulræturnar,
pastínakkan, steinseljan, selleríið
og enn fleiri vinsælar krásjurtir. Og
ekki má gleyma þeim tveim fjar-
skyldu tegundum sem báðar hafa
fengið viðskeytið –kerfill í nafnið
sitt. Nefnilega hinn sæti og bragð-
góði „spánarkerfill“ sem líkega
hefur verið ræktaður hér síðan á
landnámsöld og hinn uppivöðslu- sami ónytjungur (að margra mati)
„skógarkerfillinn“. Ræði ekki um
þá félagana meira í þessum pistli.
Allar sveipjurtir eiga það sameig-
inlegt að innihalda þessi efnasam-
bönd sem valda ljósofnæminu hjá
fólki. Fyrst og fremst er þau að finna
í blöðunum. Jafnvel steinseljublöð
og gulróta„kál“ geta verið varhuga-
verð ef mikið er verið að handfjatla
þau. Því er góð regla að vera hvergi
með bert hörund þegar þarf að
snerta þessar tegundir.
Hér á landi eru einkum þrjár
tegundir risahvanna eitthvað
útbreiddar. Fyrst ber að nefna
tröllahvönnina, Heracleum man-
tegazzianum, sem upprunalega
kemur frá hálendi Evrasíu frá
Kákasus og austureftir. Þaðan er
talið að hún hafi borist í garða V-
Evrópu frá Ítalíu eftir árangursríka
plöntusöfnunarferð sem ítalskur
grasagarður stóð fyrir á öndverðri
nítjándu öld. Og til er skemmtileg
tilgáta um að til Danmerkur hafi
hún borist með verkum Bertels
Thorvaldsen þegar þau voru flutt
þangað. Fræin eru stór og létt. Þau
fylltu því vel upp sem tróð í kass-
ana með viðkvæmustu verkunum.
Og fyrstu plönturnar í Danmörku
voru uppgötvaðar fáum árum síð-
ar við danska Glypotekið, þar sem
verkunum var valinn staður. En
tröllahvönninn breiddist ekkert
hratt út í Danmörku fyrr en fór
að líða á sjöunda ártatug liðinnar
aldar. Þá tók útbreiðslan aldeilis
kipp eftir að kvennablaðið Femina
(eða var það Alt for Damerne?) birti
myndir af upphengdum þurrsveip-
um tröllahvannarinnar þar sem hún
var látin prýða vegg. Þetta þótti
„voðalega smart“ og var apað eftir á
þúsundum heimila. Áhrifin náðu til
Íslands líka – og hér var ætihvönnin
okkar líka með í smartheitunum
ekki síður en tröllahvönnin, sem þó
var stærri og þótti smartari! Nú er
tröllahvönnina að finna mjög víða
í görðum og utangarðs um stóran
hluta landsins. Og hún hefur til-
hneigingu í að vilja vera einráð.
En með gætni er hægt að stjórna
henni og jafnvel útrýma, þótt það
taki tímann sinn. Tröllahvönnin er
nefnilega af því tagi plantna sem
aðeins þroskar fræ einu sinni, en
deyr síðan alveg og kemur aldrei
upp aftur. Með því að lofa henni að
blómgast og bera fræin fram und-
ir að þau eru vel þroskuð en ekki
fullburða. Þá eru sveipirnir skornir
af og plantan hefur ekki orku í að
endurnýja sig við rótarháls eins og
hún myndi annars gera ef hún væri
skorin niður fyrr. Þetta á við flestar
hvannir, líka ætihvönnina okkar al-
íslensku.
Aðra risahvönn, svokallaða
pálmahvönn eða Tromsöpálma,
Heracleum tromsoense, er einkum
að finna á Vestfjörðum. Þar er hún
hvergi í miklum mæli, heldur planta
hér og planta þar. En gæti svosem
alveg færst í aukana og magnast upp
ef ekki er að gætt. Pálmahvönnin
gæti hafa borist hingað með norsk-
um hvalveiðimönnum meðan þeir
höfðu mest umsvif hér. Líkt og
tröllahvönnin er hún stórvaxin,
en hún er öll ljósari að yfirbragði,
slímhærð og af henni leggur sterka
og sérkennilega sætvemmilega
lykt. Hún er líka einbær og fellur í
valinn eftir að hún hefur fullþrosk-
að fræ einu sinni. Um upprunaleg
heimkynni hennar er lítið vitað,
en talið er að hún hafi borist til
Norður-Noregs með rússneskum
(af kákasusþjóðerni) flökkukaup-
mönnum á átjándu öld. Grasa-
fræðinga greinir á um greininguna
og upprunann.
Síðasta tegundin í þessari umfjöll-
un er tegundin sem á fræðimálinu
kallast Heracleum spondylium
ssp. sibiricum, sem ýmist er kölluð
risahvönn eða hestahvönn – en er
líklega hin upprunalega norræna
„bjarnarkló“. Íslenskar heimildir
um tegundina eru nokkuð óljós-
ar og oft teknar upp úr erlendum
flórubókum. Tegundin er nefnilega
nokkuð mismunandi eftir því hvað-
an fræ hefur borist. Tegundin sem
ég tilgreini hér er sú undirtegund
sem algengust er og á heimkynni
frá hálendi Skandínavíuskagans og
austur um Síberíu. Einhvers staðar
las ég að hún hafi ekki fundist hér
á landi. En á að minnsta kosti ein-
um stað á Selfossi vex mikið stóð
af henni. Enn sem komið er virðist
það þó ekki í mikilli útbreiðslu – en
spildan stækkar ár frá ári við lítinn
fögnuð næstu nágranna. Aðgát skal
höfð!
Grænt er vænt
Hafsteinn Hafliðason.
Smíðum sérlega vandaðar bílskúrs- og
iðnaðarhurðir eftir málum.
Þær eru léttar og auðveldar í notkun.
Einangrun er á öllum köntum. Fáanlegar í mörgum
stærðum og gerðum, með eða án glugga.
Einnig fáanlegar með mótordrifi.
Vagnar & þjónusta ehf
Tunguháls 10, 110 Reykjavík
Sími: 567­3440, Fax: 587­9192
BÍLSKÚRA- OG
IÐNAÐARHURÐIR