Selfoss - 11.09.2014, Blaðsíða 10

10 11. SEPTEMBER 2014
Jarðarber – sælgæti sumarsins
Vilt jarðarber má finna víða um land. Plönturnar láta lítið yfir sér þar sem þær
kúra innan um annan lággróður í
birkikjörrum, giljabrekkum eða
hraunbollum. Tegundin vex eigin-
lega allt í kring um landið austan
Vestfjarða. Á Vestfjörðum eru þau
ekki upprunaleg, þótt nú megi finna
þau þar aðflutt í skógarreitum eða
við sumarbústaði. En venjulega fara
íslensku jarðarberin framhjá flestum,
því hvergi er mikið um að þau þroski
hér aldin svo að áberandi sé. Þau
treysta meira á að dreifa sér út með
jarðrenglum en að stóla á að fuglar
sjái um útbreiðsluna. Enda hefur
sumraveðurfarið á Íslandi sjaldan
verið hagstætt jarðarberjaplöntun-
um að þroska aldin sín. Samt er
það greinilegt merki um að sum-
arveðráttan á Íslandi fer batnandi
að á síðari árum hefur mér fundist
æ meira bera á því að villt jarðarber
megi tína á stöðum þar sem aðeins
var að finna eitt og eitt ber á strjál-
ingi fyrir þrjátíu til fjörutíu árum.
Eiginlega eru jarðarber ekki ber
í grasafræðilegum skilningi, heldur
skynaldin eða samaldin. Þ.e. að eftir
frjóvgun blómanna þrútnar blóm-
botninn út undir fræjunum, sem
þá sitja utan á „berinu“. Þetta gera
murur líka, þótt ekki séu fræ þeirra
jafn safarík og þær stóli meira á að
mýs dreifi fræjunum en fuglar. En
skyldleikinn milli ættkvísla jarðar-
berja (Fragaria) og mura (Potentilla)
er það náinn að tiltölulega auðvelt
er fyrir ræktunarfólk að búa til ætt-
kvíslablendinga með því að flytja
frjóduft á milli tegunda. Þannig
hafa komið til jarðarberjasortir
með bleikum blómum með því að
æxla saman jarðarberjaplöntur og
engjarós. Þær sortir eru samt fyrst og
fremst ræktaðar fyrir skemmtunina,
þótt þær gefi nokkra uppskeru af
bragðgóðum berjum, er hún svo lítil
að stórræktun skilar naumum arði.
Til ættkvíslar jarðarberja eru taldar
tuttugu til fimmtíu tegundir, eftir
því hverjir skilgreina, dreifðar um
allan heim. Í Evrópu höfum við
okkar íslenska skógarjarðarber, en
þar vaxa líka aðrar tegundir sem
eru áþekkar því. Frá Norður-Am-
eríku komu virginíujarðarberið og
moskusjarðarberið. Þær tegundir
urðu til þess að menn fóru að rækta
jarðarber í görðum á fyrri helmingi
sautjándu aldar. Berin voru mun
stærri og matarmeiri en þær tegundir
sem fyrir voru.
En svo gerðist það árið 1714 að
fransmaður nokkur og suðurame-
ríkufari, Frezier að nafni, sneri til
heimalands síns með fimm plöntur
af jarðarberjategund sem frumbyggj-
ar í Síle höfðu ræktað um aldaraðir.
Berin af þessum plöntum voru að
sögn á stærð við hænuegg. Og þess-
um fimm plöntum úthlutaði hann
til yfirboðara sinna. Smám saman
dreifðust þessar „súperplöntur“ víða
um en ullu alls staðar nokkrum von-
brigðum. Því að þrátt fyrir góða um-
önnun og mikla fyrirhöfn, gerðu þær
ekkert annað en að vaxa myndarlega
og skríða út um allt með renglunum,
en aldrei skiluðu blómin aldinum.
En Frezier gafst ekki upp á þessum
óskabörnum sínum. Því tók hann
þær með sér þegar hann fluttist til
bæjarins Brest í Norðmandí og hafði
þar yfir garði að ráða. Í þessum garði
uxu líka aðrar jarðarberjategundir,
meðal annars virginíujarðarber-
ið norðurameríska. Og nú fór að
draga til tíðinda. Síleönsku súper-
plönturnar byrjuðu að bera ber. Á
daginn kom að plöntuklónninn
sem Frezier hafði tekið heim með
sér var kvenkynsklónn sem ekki gat
frjóvgast upp á eigin spýtur. Og í
þessu tilviki dugði önnur, en náskyld
tegund til, þ.e. virginíujarðarberið.
Þetta var upphafið á þeim rækt-
uðu jarðarberjum sem við þekkjum
best í dag. Því þegar fræjum þessarar
fyrstu blendinga var sáð, kom fram
mikill fjölbreytileiki hjá afkom-
endunum. Síðan hefur verið unnið
linnulaust að kynbótum garðajarðar-
berja. Á hverju ári koma fram nýjar
sortir, sem ýmist leysa hinar eldri af
hólmi – eða hverfa í gleymsku og
dá þegar í ljós kemur að þær standa
ekki undir væntingum. En þetta
kynbótastarf hefur skilað miklum
árangri og í umferð eru tugir sorta
(yrkja) sem henta okkar norðlægu
aðstæðum. En jarðarberjarækt á Ís-
landi er samt á mörkunum á opnu
landi. Plöntunum þarf ávallt að skýla
eitthvað til að árangur og uppskera
verði fullnægjandi.
Best er hér að rækta jarðarber í
skjólgóðum görðum. Helst í einföld-
um sólreit þar sem hægt er að skýla
þeim lauslega á veturna með grófu
laufi, greinum eða heyrudda sem
sett er yfir og í kring um pönturn-
ar á haustin. Þessi skýling er fjar-
lægð á vorin. Best er að breiða yfir
plönturnar á sumrin þegar kuldi og
veðurhryssingur er í lofti. Þó þurfa
þær að vera undir berum himni um
blómgunartímann til að flugur kom-
ist að til að frjóvga blómin. Skjólnet
eða þunn plastfólía er nægjanlegt
skjól til að halda uppi hitanum með-
an berin þroskast.
Venjuleg, frjó og hlý, jafnrök
garðmold hentar jarðarberjum vel.
Bæta má moldina með sveppamassa
eða gömlum búfjáráburði eins og
hrossa- eða sauðataði sem stungið
er niður á milli plantnanna á vorin.
Það borgar sig að gefa jarðarberja-
plöntunum gott pláss þegar gróður-
sett er á nýjan stað. Hæfilegt millibil
er 60×60cm og síðan er renglunum
sem plönturnar mynda haldið innan
þess reits. Það nægir að láta tvo til
fjóra „afleggjara“ rótfesta sig í reitn-
um til að auka við plöntuna. Hinum
er hent eða þeir notaðir í að gera nýj-
ar plöntur til flutnings. Eftir þrjú til
fjögur sumur fer að draga úr hreysti
plantnanna og þær hætta að bera
ávöxt. Þetta er vegna þess að kring-
um jarðarberjaplöntur kemur upp
svokölluð jarðvegsþreyta sem dregur
úr vexti plantnanna. Þá þarf að byrja
á nýjum stað með nýjar plöntur sem
ýmist eru keyptar að eða að notaðar
eru græðlingsplöntur frá fyrra sumri.
Hér á landi eru jarðarberjaplöntur
gróðursettar á vorin og þeim lofað
að koma sér fyrir án þess að bera
aldin fyrsta sumarið. Í nágranna-
löndunum er reglan að gróðursetja
í ný jarðarberjabeð í ágúst. En það
er ógerlegt hér á landi því haustið
er ekki nægilega langt og hlýtt til
að plönturnar nái almennilega að
spjara sig um veturinn.
Í garðplöntusölunum er boðið
upp á töluvert úrval jarðarberja-
yrkja. Flest þeirra eru influtt sem
smáplöntur og vel merkt með yrk-
isheiti. Reynsla af þessum yrkjum er
mismunandi og árangur getur dálítið
oltið á aðstæðum í hverjum garði.
Sjálfum hefur mér enn sem komið er
best reynst sortin 'Zefyr‘ (stundum
skrifað 'Zephyr‘) sem er harðgert,
danskt yrki með stórum en nokkuð
óreglulega löguðum berjum.
Grænt er vænt
Hafsteinn Hafliðason.
Fullt
af nýju
efni!
Skólavefurinn.is
LUNDINN &
HVA
LURINN
Skólavefurinn.is
Bættu námsáran
gurinn!
Mynd: Jarðarber-Zefyr-ágúst-2014-HH