Hrund - 01.05.1967, Blaðsíða 29

Nœringarþörf ogfœðuval

Vigdís Jónsdóttir, skólastjóri,
skrifar fyrir HRUND
argir virðast hafa fremur óljósar hugmyndir um
það hvernig setja skuli saman fæði, svo að það
teljist gott. Er það að vonum, með því að matreiðsla
var í vitund manna einskonar annarsflokks verkefni,
sem skynsamt fólk lét sig litlu varða. Aukin þekking í
næringarefnafræði hefir breytt þessu viðhorfi. Mörg
þau verk, sem hversdagsleg þóttu, hafa svo afdrifa-
ríkar afleiðingar, að ekki verður um bætt, ef illa tekst
til.
Þörfin fyrir hin einstöku næringarefni er hvorki háð
smekk né dutlungum. Þar gildir strangt lögmál um
kröfur lífveranna. Ef eitthvert hinna nauðsynlegu
efna vantar, nægir það til að hefta þroskann og ekki
stoðar þótt gnægð sé af öllu öðru.
Góðar matarvenjur, byggðar á þekkingu á þörfum
mannsins, jafnt næringarfræðilegum sem félagslegum,
efla flestu öðru fremur heilbrigðan þroska og fram-
farir á vaxtarskeiðinu og tefja fyrir hrörnun og
afturför, eftir að einstaklingurinn hefir náð þeim
þroska, sem erfðaeiginleikar hans standa til. Ollum
ætti því að vera hugleikið að leggja rækt við þennan
mikilvægasta þátt allra heilsuverndjrráðstafana.
Oftast kemur það í hlut húsmæðranna að velja fæði
handa sér og sínum. Þarf bæði kunnáttu og fyrir-
hyggju til þess að leysa það verk vel af hendi. Að dómi
margra heilsufræðinga þarf hver máltíð að vera svo
vel samsett, að í henni séu öll þau efni, sem talin eru
nauðsynleg til heilbrigðra þrifa.
Auk brennanlegu næringarefnanna, þ.e. kolvetna
og fitu, þurfum við daglega að fá í fæðinu um fjörutíu
efni, til þess að halda fullri heilsu. Eru þar til nefndar
tíu lífsnauðsynlegar amínósýrur, sem fást úr hvítu-
ríkum fæðutegundum, um það bil tuttugu mis-
munandi vítamín og tíu tegundir steinefna eða salta;
af þeim eru kalk, fosfór og járn þekktust.
Mörgum kann nú að virðast sem örðugt muni að átta
sig á því, hvernig setja megi saman fæði, þar sem séð
sé fyrir því, að ekkert vanti og nægilegt fáist af öllum
þessum efnum. En sem betur fer er það hægt, með
því að fylgja einföldum grundvallarreglum.
í næstum öllum óunnum fæðutegundúm úr jurta- og
dýraríkinu, svo sem fiski, kjöti, innmat, eggjum,
mjólk, ávöxtum og grænmeti eru þessi lífsnauð-
synlegu efni í breytilegum hlutföllum, því að bæði
jurtir, dýr og menn þurfa þau til að vaxa og þrífast.
Jurtirnar mynda lífrænu efnasamböndin, svo sem
sykur, hvítu og vítamín og allar ófrumbjarga lífverur
eru þeim háðar um sína fæðuöflun, þær sem ekki eru
búnar þeim hæfileika að geta breytt ólífrænum efna-
samböndum í lífræn. Þótt maðurinn hafi verið nefndur
æðsta skepna jarðarinnar, er hæfni hans til að breyta
einu efnasambandi fæðunnar í annað í meltingunni,
minni en flestra annarra skepna. Hann þarf að fá efnin
tilreidd og aðgengileg, ef þau eiga að nýtast, t.d.,
verða í fæðinu að fást tíu af þeim rúmlega tuttugu
amínósýrum, sem hvíta líkamans er byggð úr-og hann
á það sameiginlegt með aðeins tveimur öðrum
skepnum að þurfa fullmyndaða ascorbinsýru eða
C-vítamín í fæðinu.
En maðurinn hefir margfalda getu og tækifæri
umfram aðrar lífverur til að afla sér fjölbreyttrar fæðu.
Algengt er að rekast á fólk, sem hyggst tryggja sér
fullnægjandi fæði með því að neyta í ríkum mæli
einhverrar einnar fæðutegundar, sem sögð er holl
og láta svo ráðast, hvað þar er umfram. Slíkt leiðir
oftast á villigötur, því að hættan á skorti vissra efna er
alltaf yfirvofandi, ef fæðið er einhæft. Athygli margra
vísindamanna beinist nú að jafnvægishlutföllum
efnanna í fæðinu, en hætt er við að þau raskist við
ofneyzlu einhæfra fæðutegunda og þá meðalanotkun,
sem margir temja sér.
Gott fæði er fjölbreytt; í því þurfa að vera nokkrar
fæðutegundir úr jurta- og dýraríkinu. Ur algengum
óbreyttum og auðfengnum fæðutegundum má setja
saman fullkomið fæði, ef meðhöndlun þeirra er svo
góð, að næringarefni þeirra nýtast en spillast ekki í
vinnslu og matreiðslu.
Til þess að fá einfalt yfirlit um gildi fæðutegunda,
er þeim oft skipað í sex flokka og er mönnum ráðlagt
að velja daglega nokkurn hluta fæðisins úr hverjum
þeirra
Þessir flokkar eru:
1. grænmeti og rætur.
2. ávextir og ber.
3. mjólk, ostur og skyr.
4. kornvörur, brauð og belgjurtir,
5. smjör, smjörlíki, lýsi og jurtaolíur,
6. kjöt, fiskur, egg og innmatur.
Lítum á fyrsta flokkinn, blaðgrænmeti, kál, kartöflur
og rætur. Aðeins ein jurt úr þessum flokki hefir náð
öruggu sæti í fæði okkar — kartaflan. Því þarf að auka
neyzlu fæðutegunda úr þessum flokki; nota daglega
hrá salöt úr rófum, gulrótum eða káli; búa til súpur
úr grænmeti og nota, svo sem við verður komið, nýtt
grænmeti, ekki þurrkað eða niðursoðið. Ættu allir,
sem hafa ráð á garðbletti að rækta þar nokkrar
auðræktaðar matjurtir, svo sem salat, steinselju,
graslauk, dill og grænkál. Þessi flokkur matvæla
gefur C- vítamín og B- vítamín, auk þess fæst karótín
úr gulrótum og grænum blöðum. Þá eru í grænmeti
steinefni í aðgengilegu formi. Allar eru fæðutegund-
irnar í þessum flokki tiltölulega orkusnauðar, gefa
saðningu án þess að vera fitandi og hafa örvandi
áhrif á meltinguna. Hrátt grænmeti stælir og hreinsar
tennurnar og ætti að vera þáttur í fæðinu allan ársins
hring.
í öðrum flokknum eru ávextir og ber. Margir
veigra sér við að kaupa ávexti að nokkru ráði, telja
þá of dýra til þess að falla inn í daglega neyzlu. En
ef þeir geta tekið sæti annarra óheppilegra fæðu-
tegunda, að einhverju leyti, er ávinningur að skipt-
unum. Epli- en ekki súkkulaðikex, appelsína-
en ekki vínarbrauð, melóna, í staðinn fyrir sætan
og feitan rjómabúðing, svo að dæmi séu tekin.
Ávextir þurfa að verða þáttur í daglegu fæði, einkum
ætti að neyta þeirra í ríkum mæli á útmánuðum, þegar
litið er um C- vítamín í öðrum fæðutegundum, velja
þá helzt appelsínur, sítrónur og aðra þá ávexti, sem
mikið er í af vítamínum.
Á berjatímanum er um að gera að nota öll þau ber,
sem hægt er að afla á meðan þau eru ný. Mikið af
vítamínum berjanna eyðist með þeim ófullkomnu
geymsluaðferðum, sem fólk ræður yfir í heimahúsum.
Er því hyggilegt að nota þau á meðan þau eru í fullu
gildi. Svo er einnig um ávexti, bezt er að kaupa á
hverjum árstíma þá ávexti, sem fást nýir, en sneiða
heldur hjá sætum niðursoðnum ávöxtum, ávaxt-
amauki og saft. Ávextir eru góður eftirmatur, bæði
fyrir tennur og meltingu.
Þriðji flokkurinn, mjólk, ostur og skyr er sennilega
á borðum flestra alla daga og er ríkur þáttur í fæðinu.
Úr mjólkurmatnum fæst fullgild hvíta, kalk og B-
vítamín, auk þess svolítið af fitufylgjandi vítamín-
unum A og D og lítið eitt af C- vítamíni. Öll eru þessi
efni mikilvæg fyrir vöxt og viðhald líkamans. En svo
góð og nauðsynleg, sem mjólkurneyzla er, má hún þó
ekki verða að ofneyzlu á kostnað annarra hollra
fæðutegunda. Einhliða fæðúval er óheppilegt, jafnvel
þótt valin sé holl fæðutegund. Talið er fullnægjandi,
að skólabörn fái 3/4 - 1 lítra af nýmjólk og súrmjólk
á dag. Mikil mjólkurdrykkja er naumast talin holl eða
eðlileg fullorðnu fólki. Ostur, skyr, súrmjólk og mysa
á betur við það. í mögrum osti er jafn mikið af kalki,
hvítu og B- vítamíni og í feitum, en hann gefur
færri hitaeiningar og er ódýrari.
í fjórða flokknum er brauð, kornvörur og baunir.
Úr þessum flokki fást einkum B- vítamín, járn og
nokkuð af hvítu; auk þess mikið af orkuríkum
kolvetnum, sem gefa margar hitaeiningar við bruna,
en hlaðast að öðrum kosti upp sem fita í líkamanum,
ef orkuþörfin er ekki í samræmi við neyzluna. Þarf
því mjög að vanda val fæðutegunda úr þessum flokki,
nota rúgbrauð, heilhveitibrauð, hrökkbrauð, hafra og
baunir — þ.e. þær fæðutegundir, sem ekki hafa verið
sviftar B- vítamínum, steinefnum og hvítu að nokkru
eða öllu leyti við vinnslu — en sneiða hjá kökum,
sætabrauði, maísflögum og öðrum fæðutegundum,
sem seðja án þess að gefa jafnframt heilsustyrkjandi
efni í réttu hlutfalli við orkumagn. Sykurnotkun ætti
að stilla í hóf svo sem verða má.
Frh. á bls.42