Fréttir - Eyjafréttir - 20.12.1981, Blaðsíða 22

Það sem hér fer á cftir og flest
lýtur að útveginum og sjómennsk-
unni i Vestmannaeyjum, má nú
heita flest með
öllu horfið úr sögunni síðan
laust eftir aldamótin eða síðan
vélbátaútvegurinn ruddi sér til
rúms og hætt var að mestu að
róa á opnum bátum. Fyrsti
vélbáturinn kom til eyja árið
1904, hét Eros og var kallaður
Rosi; Lóðir var ekki farið að
nota fyrr en kringum alda-
mótin, og þorskanetin eigi fyrr
en 1916-17. Eros mun hafa
verið fyrsti vélbáturinn sunn-
anlands.
Hróf, -s, setja í hrófin, koma
skipunum sem áttu að ganga á
vertíðinni, fyrir í naustunum,
þar sem þau svo stóðu hlunna-
skorðuð hlið við hlið, en eftir
vertíðarlokin voru skipin oft flutt
annað til að ditta að þeim, bika þau
og þessleiðis, og ef mikillar aðgerðar
þurfti, sett upp undir svokallaða
Skiphellra; þar slútti bergið svo að
hægt væri að vinna að þeim, hverju
sem viðraði, en langur og erfiður var
setningur þangað. Undir Skiphellrum
voru og smíðuð flest þau skip sem í
Vestmannaeyjum voru smíðuð. En
skömmu áður en vertíðin byrjaði,
voru skipin sett í hrófin og slógu 2 til
3 skipshafnir sér saman, þegar færa
varð skipin langa leið. Þegar sett var
í hrófin, var gefið tóbak og brauð eða
staup. Jafnan var siður að hafa milli
vertíða niður í hrófi einn góðan bát
með öllum fargOgnum, sem hægt
væri að grípa til ef með þurfti til
björgunar; fengu eigendur bátsins
lítils háttar styrk hjá Bátaábyrgðar-
félagi Vestmannaeyja, sem mun vera
elsta bátaábyrgðarfélag hér á landi.
Var þetta fyrsti visirinn til
björgunarbáts hér. Hér var og
snemma ekknasjóður fyrir
ekkjur drukknaðra og hrapaðra
manna.
Draga út. Það var kallað að draga út,
þegar róinn var fyrsti róðurinn á
vertíðinni. Þeir ætla að draga út á
morgun, var t.d. sagt. Sjaldan eða
aldrei var dregið út á mánudögum.
Utdráttardagur, fyrsti dagurinn
sem róið var á vertíðinni.
Vertíðin byrjaði venjulega upp
úr miðjum vetri, eða um kyn-
dilmessu.
Útdráttarveisla, -u, kvk. glað-
ningur, sem hverri skipshöfn
var haldinn, jafnaðarlegast
kaffiveisla, á útdráttardaginn,
og gengu sjómenn, er þeir
komu af sjónum á útdráttar-
daginn, í útdráttarveisluna,
stundum í öllum sjóklæðum, ef
þeir urðu naumt fyrir. Þetta
var alsiða í Vestmannaeyjum
þar til er hætt var að halda úti á
opnum bátum. Auk útdráttar-
veislunnar, sem skipseigendur
héldu, gerðu þeir skipshöfn-
unum svipaðan glaðning tvis-
var til þrisvar á vertíðinni.
Kalla, -aði, -að, kveðja menn
til róðurs. Þeir eru famir að
kalla, skyldi verða kallað í dag,
sögðu menn. Þar af talsháttur-
mn: „Ekki veröur snemm-
kallað á morgun”, þegar menn
máttu hvíla sig frá önnum.
Hver háseti skyldi vera við
sinn keip frá kyndilmessu til
loka og skyldur að hlýða á þeim
tíma lögkalli formanns. For-
maður annaðist köllunina og
mátti hann eða sá, er kallaði í
hans stað, vera árla á skriði, því
að oft var róið löngu fyrir dag,
en skipshöfnin á tíningi um
bæina. Kom köllunarmaður-
inn venjulega á gluggann og
var viðkvæðið þetta: „Eg er að
kalla til skips í Jesú nafni”.
Stakasta regla var í Eyjum á
öllu, er að sjómennskunni laut,
enda oftast formennirnir
valdir menn. Það mun naum-
ast hafa komið fyrir, að sjó-
mönnum hafi fatast frá róðri
sökum drykkjuskapar eða þess-
leiðis.
Sjólestur, -s, kk. Það var siður
á öllum bátum að lesin var bæn
þegar komið var á flot áður en
íéigt var út á Leiðina. Las
formaður oftast, en allir tóku
ofan meðan lesið var. Það var
jafnan siður og hafði haldist
lengi, að hver nýr prestur. sem
kom í Eyjarnar, samdi sjó-
mannabæn, áttu sumir for-
mennirnir skrifaðar sjóbænir
eftir marga presta (allt frá
ÞÆTTIR UR
MENNINGARSÖGU
VESTMANNAEYINGA
52 ÁRA GÖMUL FRÁSÖGN SIGFÚSAR M. JOHNSEN AF
MENNINGU VESTMANNAEYINGA KRINGUM ALDAMÓTIN.
dögum séra Guðmundar Högna-
sonar í Kirkjubæ í Eyjum, er
dó 6. febr. 1795); hafði hver þá
bæn er honum líkaði best. Á
útdráttardaginn var lesin sér-
stök bæn.
Skipsáróður, -s, skipsáróðrar,
kk. Borgun sem skipseigendur
inntu af höndum til hásetanna,
sem þó fengu sinn fulla hlut
fyrir að róa á þeirra vegum.
Skipsáróðurinn var venjulega
3-4 kr, á hvem háseta. Foma
merkingin í orðinu, um skyldu
landsetanna til að róa á vegum
jarðeigandanna, horfin hér, en
orðið hélst í þeirri merkingu er
að ofan greinir, í Vestmanna-
eyjum. Venjulegast var róið á
áttæringum, en þó þekktust
teinæringar; á áttteringum vom
oftast um 20 manns, þannig 5-
6 í barkanum frammi í, 2 í
andófinu, 2 í fyrirrúminu, 2
miðskipa og enn 2 í austur-
rúminu, á bitanum voru og 2
valdir menn.Þótti það alltaf
heiðurssæti að vera á bitanum;
í miðskut voru 2 eða 3 og svo
formaður, auk þess voru 1 eða2
hálfdrættingar. I Vestmanna-
eyjum var á bátunum tíðkuð
svokölluð Lokortusigling, er var
var kallað krús. Sog með öllum
ðngum, þau neðstu kölluð kjölsog.
Drag, jámið undir kjölnum. Kjöl-
bekkur, pallur sem var ofan á kjöl-
num. Framskot, vom nefnd neðstu
borðin í byrðingnum næst kjölnum.
Sagt var, að skipin væm breiðbyrt
eða mjóbyrt eftir því hvað breið þau
vom um kinnungana. Ofan á rang-
imar voru sett bönd og rangaskeyti
með hnoðnöglum í miðjunni og
reknöglum í endanum. Trélisti var
negldur upp í þóttuna með göddum
eða reknöglum, og í gegnum hann
var rekinn gaddur upp í gegnum
þóttuna og upp í hástokkinn. Átt-
æringar voru á kjölinn rúmar 13
álnir á lengd og svo víðir, að fjórir
gátu setið á þóttu. Laust fyrir
aldamótin var tekið upp færeyskt lag
á bátum; þóttu þeir gangbetri og
rennilegri og léttari í vöfunum.
Nokkur þilskip gengu frá Vest-
mannaeyjum á seinni hluta 19.
aldar, en eigi þótti sá útvegur
heppnast og var lagður niður fyrir
aldamót. Um aldamótin voru há-
karlaveiðar lagðar niður í Eyjum, en
höfðu verið stundaðar töluvert á
opnum bátum.
Á róðrabátum voru allir sjómenn í
skinnklæðum, skinnstökkum og
skinnbrókum, helst úr sauðskinnum
Hlutakona, kvenmaður, sem er í
hlutum, gerir að og aðeins ráðin yfir
vertíðina.
Fiskkrókar, kk., verkfæri, sem not-
að var til að flytja fiskinn á úr
flæðarmálinu, þar sem honum var
skipt, og upp í fiskkræmar; var
haldan úr tré og jámkrókur á end-
anum; báru menn krókana, sinn í
hvorri hendi og 2 fiska, stundum
fjóra, þeir sem vom sterkir. Oft var
haldan fagurlega smíðuð og rennd,
einkum handa kvenfólkinu. Nú eru
krókamir alveg úr sögunni.
Kró, -ar, fiskkró. Fiskhúsin í Eyjum
voru alltaf kallaðar krær.
Stingur, -s, -ir, kk. stöng með
jámbroddi með anghaldi niður úr,
sem koli var veiddur með.
Brugðið, honum er bmgðið, var
sagt um bátana, er þeir komu að og
sjá mátti að nokkuð var í þeim af
fiski.
Garga milli skipa, var sagt um
menn sem ekki höfðu fast skiprúm
en fengu að fljóta hjá hinum og
þessum þennan og þennan daginn.
Landlega, -u, -ur, kvk., þegar ekki
var róið.
',,Lækurinn“, athafnasvæði Eyjafólks við höfnina í Eyjum í 10 aldir.
Fiski landað og skipt. Verslunarskip danskt liggur á höfninni. Laupur
fylltur gr jóti sést til vimstri á myndinni (ferningslöguð hleðsla). Þar
standa menn uppi á. Þetta eru leifar af „Miðbúðarbryggjunni‘
brotnaði annars í of viðri eftir síðustu aldamót.
sem
tekin upp eftir frönsku skútunum.
Var þá notað klífur, stórsegl og
framsegl. Skautið, bandið í seglinu,
og skautbolti, þar sem það var fest,
snærin sem rifað var með, kölluð rif.
Af segldúk fóm í afturseglið kring-
um 65-75 álnir af mjóum dúk.
Landsmenn margir notuðu ein-
skeftu í segl, en verri þótti hún en
útlendi dúkurinn, sökum þess hvað
hún var gisin. Kaðallinn sem var
saumaður utan um seglið, var kall-
aður lý, og sagt að lýja seglið.
Afturmastrið var tveggja manna
byrði, en frammastrið miklu léttara.
Stellingar var það kallað sem möstr-
in stóðu. Um heiti á hinum ýmsu
hlutum í skipinu: Fótatre', var neglt
framan á undir þóttunum, ekkert þó
undir andófsþóttunni, en staðið þar
á fyrirrúmsfótatrénu, fótatréð i
skutnum og bitanum, kallað pallur
og staðið á þeim við færin.undir
pallinum var neglan, skorbiti aftan
við skutinn, framan við formann-
inn. biljur niður úr og listi að ofan.
Seetið, er formaður sat 1, kaliað
formannssceti, vanalegast sat hann
bakborðsmegin, en sætin voru báðu
megin. Yfirbiti, borð er var ofan á
bitanum, bithús í bitanum, i bit-
húsinu geymdu menn mat o.fl.
Fremst í barkanum fram við stefni,
af gömlum sauðum. Voru skinnin
blásteinsborin eða hangin; stórgripa-
húð var og mikið notuð, en þau
skinnklæði þóttu óþjál og ekki voð-
feld, þótt mjög væru þau sterk; gott
þótti ð hafa nautshúð í selskautann á
brókinni. Skinnklæði öll voru saum-
uð heima og gerðu það karlmenn;
voru góðir skinnklæðasaumarar
mjög eftirsóttir. Við skinnklæða-
saum voru notaðar Jeggbjargir til að
draga út nálina. I saumnum var
alltaf haft miðseymi. Sjóskómir
voru úr þykku sútuðu erlendu leðri.
Fyrst eftir að farið var að nota
olíuborin föt úr lérefti, saumaði
kvenfólk þau heima, en það lagðist
fljótt niður eftir að þau fóru að
flytjast í verslanir.
Sjóbiti, -a, -ar, kk., nesti er menn
höfðu á sjóinn, sem þó mun ekki
hafa tíðkast fyrr en í seinni tíð. Þegar
komið var að, var öllum fært kaffi á
lendingarstaðinn.
Útgerðarmaður, maður, sem ráðinn
var til sjóróðra yfir vertíðina, í
mótsetningu við fasta vinnumenn.
Hlutur, -ar, -ir, kk., vera i hlut-
unum, gera að fiski, en róa ekki.
Landlegudagur, -s, -ar, kk., dagur á
vertíð, er ekki er unnt að róa. Langar
voru landlegur stundum í austan-
rumbum.
Draga, dró, dregið, draga fisk var
ekki einasta sagt um það að draga
fisk úr sjónum, heldur og um flutn-
inginn á honum frá lendingarstaðn-
um og upp í fiskkrærnar, er fór fram
eins og áður segir um fiskkrókana,
var fiskkróknum krækt í kjaftvikið á
fiskinum og dróst sporðurinn við
jörðu. Við erum búin að draga, þetta
var langur dráttur, sagði fólk t.d.
þegar stórstraumsfjara var og draga
þurfti allan fiskinn utan frá flæðar-
máli, eða þegar lent var á Eiðinu og
tvídraga varð, fyrst yfir sjálft Eiðið
og svo upp úr klöppunum heim í
Sandi. Kvenfólkið annaðist dráttinn
á fiskinum upp í krærnar og alla
aðgerð á honum, nema helst flatn-
ingu og söltun, sem var hlutverk
karlmannanna og þeir önnuðust
fiskþvottinn á vorin.
Flagga frá, flagga frá Leið, gefa
mönnum, sem voru á sjó, merki um
að Leiðin, innsiglingin inn í höfn-
ina væri ófær. Var þá flaggað á
Skansinum, og lögðu menn þá frá og
sigldu inn fyrir Klett og lentu á
Eiðinu; seinna var notuð flaggstöng
sem var í vörðu hjá Gjábakka. Væri
Leiðin hins vega ekki ófær, en
viðsjárverð, var flaggað í hálfa stöng,
og biðu menn þá fyrir utan Leið og
sættu lögum inn yfir hana. Stundum
voru tvö flögg höfð uppi, þegar ófær
var leið.
Taka frá, það tók af Leið, var sagt
þegar ólög gengu yfir hana, svo að
hún varð ófær.
Taka af, það tók af Leið, sama sem
tók frá.
Koma á, það kom á Leið, þegar ólög
komu á leiðina.
Hafbrim, -s, hvk., var kallað þegar
brim var af landssuðri, þó stillt væri
veður.
Hliðð, -s, hvk., hlið í brimgarði, svo
sem fyrir Söndum. Þeir fengu gott
hlið, t.d. sagt.
Homriði, -a, kk. landnyrðingsbrim.
Springa, sprakk, það springur ekki
við úteyjarnar, var sagt þegar sjóinn
braut ekki við þær.
Grámata, það grámatar ekki við
Eyjamar, sama.
Falla á, þegar bamingur var og
tveir fóm undir sömu árina.
Kippa, kippti, kippt, hreyfa færið
þegar legið var á fiski og eins um það
að færa bátinn og leita annarsstaðar.
Tiplingur, -s, kk., lítil rokalda sem
faldaði í toppinn, þeir fengu svo-
lítinn tipling út af Klettsnefi.
Lcegur sjór, þar sem menn gátu legið
á fiski.
Standa við. Þegar skipt var aflanum
úr hverjum róðri, var alltaf skipt
vissri tölu á hvem stað og byrjað á
framámönnum og svo aftur eftir
skipinu, og skipshlutunum skipt
síðast. Var reynt að jafna fiskinum
niður eftir stærðinni, og höfðu menn
vakandi auga á því, að verða ekki
afskiptir; fór jafnan slæmt orð af
þeim formönnum sem gjamir þóttu
á það að afskipta. Því sem afgangs
var, var svo skipt með sama hætti,
t.d. ef það hrökk eigi lengra en
handa mönnunum í barkanum, var
sagt að nú stæði við fyrirrúmið, og
áttu þá hinir skipverjamir í sjó, og
var þeim fyrst skipt jafnri tölu í
næsta róðri. Áttæringar bám í góðu
sjóveðri um 30 í hlut í rúma 20 staði
af góðum þorski. Trosfiski kom ekki
til skipta; átti hver af því er hann
dró, og voru það kallaðir happa-
drættir; fengu vinnumenn þá, ef
þeir héldu sig sjálfir með veiðarfæri.
Með happadráttum var ekki talin
skata, lúða né ýsa. 8 fiskahlutar var
mátuleg kjölfesta, en bátamir voru
krankir, eins og það var kallað, þegar
þeir voru tómir. 4-5 hundruð af
þorski þótti ágætur vertíðarhlutur.
Allur fiskur var aflaður á handfæri.
Maríufiskur, kk., fyrsti fiskur sem
maður dregur úr sjó. Það er siður í
Vestmannaeyjum að hver maður
eigi sinn Maríufisk og stundum
fleiri en einn.
Forsenda, -u, kvk., skinnreim, er
brugðið var gegnum augað á sökk-
unni og færið var fest í.
Ganga á, T.d. það gengur á bitann
var kallað þegar bitamönnum var
skipt, og áttu þeir þá að vera til taks
að hirða sinn hlut.
Seila, -aði, -að, festa fiskinn á seil.
Þegar bátamir voru komnir að og
höfðu talsvert af fiski, voru seilamar
1-6 hafðar úti á bæði borð. Þeir eru
farnir að seila, þeir seila á 3, sagði
fólk t.d. og var þá hægt að geta sér til
hvað mikið þeir höfðu af fiski. Það
kom fyrir að skip drógu á eftir sér
seil, þegar mikið aflaðist og ekki var
hægt að innbyrða allt; stundum var
afhausað svo að betur rúmaðist.
Hver seil var um 3 faðma á lengd, úr
kaðli, og var lykkja á öðmm end-
anum og í hana fest seilanálin, sem
var úr hvalbeini eða hörðu tré, en
typpi var á hinum endanum, svo að
fiskurinn rynni ekki af.
Murtur, -s, -ar, kk., smámurtur,
stórmurtur eru i Vestmannaeyjum
kölluð ufsaseiði, sem annarsstaðar
eru nefnd smáufsi.
Keituseiði, -is, hvk., mjög smá ufsa-
og þorskaseiði.
Framhald á næstu bls.