Skessuhorn - 25.06.2014, Blaðsíða 21

21MIÐVIKUDAGUR 25. JÚNÍ 2014
semda og fljótir að trúa því ef ein-
hver taldi sig hafa séð Þjóðverja í
Borgarfirði.“
Stráklingar í styrjöld
Vífill segir að samneyti heimilis-
fólksins á Ferstiklu við hermenn-
ina hafi gengið afskaplega vel þó
nábýlið væri mikið. „Ég man ekki
eftir því að að yrði nokkurn tímann
árekstur. Þessir strákar í hernum
voru ekki mikið eldri en við bræð-
urnir. Þegar maður lítur til baka þá
voru þetta eiginlega krakkar eins og
við. Ég varð ellefu ára hermámsár-
ið. Gísli bróðir minn var einu og
hálfu ári eldri. Við vorum tveir
strákarnir á bænum. Það munaði
bara nokkrum árum milli okkar og
þessara dáta sem voru um og jafnvel
innan við tvítugt. Við vorum oft að
reyna að spjalla við þá og spyrja um
þeirra lífshætti í Bretlandi, hvern-
ig skólarnir væru, hvort þeir hefðu
labbað í skólann, farið í bíl eða með
strætisvagni. Við vorum forvitnir
um lífið úti í hinum stóra heimi og
vildum frétta af svona hlutum. Við
kunnum smá hrafl í ensku. Helgi
Hjörvar hafði verið með kennslu-
þætti í ensku í útvarpinu skömmu
áður en landið var hernámið. Við
höfðum hlustað á þetta og reynt
að læra. Við máttum alveg spjalla
svona við hermennina. Annars
kom smá enskukunnátta ótrúlega
fljótt þegar maður hafði svona smá
æfingu frá því fyrr. Hér uppi á vegi
var sett grjóthrúga á miðjan þjóð-
veginn til að tefja umferðina og
fá bíla til að stoppa. Fólkið í bíl-
unum varð að gera grein fyrir sér
ætlaði það að fara um Hvalfjörð.
Varðmennirnir þarna höfðu lítið
að gera. Þeim leiddist. Þeir ömuð-
ust aldrei við okkur þó við værum
eitthvað að sniglast í kringum þá.
Það var frekar að þeir væru fengn-
ir til að fá einhvern félagsskap. Þeir
voru ákaflega barngóðir. Ég man
að okkur krökkunum var þó uppá-
lagt að spyrja aldrei neinna spurn-
inga um neitt sem sneri að stríðs-
rekstrinum né tala neitt út á við um
fólk sem hefði komið að Ferstiklu
eða farið. Þetta var kallað slaður.
Foreldrar okkar lögðu ríka áherslu
á þetta. Það voru nú svo sem ekki
miklar ferðir hér um. Hingað kom
stundum breskur lögreglumaður
öðru hvoru og fór fyrir fjörðinn.
Sennilega var það til eftirlits. Hann
spurði um eitt og annað, hvort
þessi eða hinn hefði komið hing-
að í gær og þess háttar. Við krakk-
arnir þóttumst aldrei vita neitt. Við
vorum svo hlýðin. Svo voru her-
lögreglumenn á ferðinni þegar líða
tók á þetta tímabil. Við þekktum þá
á því að þeir voru með hvítar legg-
hlífar.“
Sofandi á verðinum
Þrátt fyrir að samneytið við her-
mennina gengi vel fyrir sig varð at-
vik sem minnti skýrt á að það var
stríð og að þarna voru menn und-
ir heraga. Vífill segir söguna af því.
„Karl frændi okkar var ráðinn til að
hreinsa og raða upp mótatimbri í
grunninum að Hallgrímskirkju í
Saurbæ sem byrjað var að byggja
rétt fyrir hernámið. Það var búið
að steypa kjallarann og grunninn
þegar herinn kom. Karl fór gang-
andi héðan til vinnu sinnar hvern
morgun klukkan sex. Hann hafði
það fyrir sið að ganga eftir þjóð-
veginum en fór ekki beina leið yfir
melana og holtin vestur í Saurbæ.
Þá sá hann stundum að varðmenn-
irnir voru eitthvað illa vakandi á
vaktpóstinum þarna. Hann gekk þá
stundum til þeirra og kallaði á þá
og bauð góðan daginn til að vekja
þá upp. Þeir voru voða þakklátir
fyrir þetta. Brátt varð þó á allra vit-
orði að menn svæfu þarna á verð-
inum. Svo var það einn morguninn
að Karl kom of seint. Þá var sveit
hermanna komin að varðsstaðnum
á undan og búin að raða sér um-
hverfis þann sem var á vakt en lá
þar steinsofandi. Þeir vöktu hann,
allir með brugðna byssustingi. Ég
varð vitni að þessu og man alltaf
neyðarópin í honum þegar hann
vaknaði og bað sér vægðar. Hann
var mjög aumur að hafa verið grip-
inn svona sofandi á verðinum. Yf-
irmaðurinn sagðist ekki geta hlíft
honum neitt, nú skyldi hann verða
skotinn fyrir að hafa sofnað á verð-
inum í stríði. Enginn slyppi við
slíkt fyrir slíka yfirsjón. Hann var
svo hafður hér á bænum fram eftir
morgni í strangri gæslu. Þá kom bíll
að sækja hann. Það fóru einn eða
tveir með honum. Við strákarnir
vorum trúir fyrirmælunum sem við
höfðum fengið og spurðum aldrei
hvað hefði orðið um þennan unga
pilt. Enginn sagði okkur heldur
neitt. Ég velti því oft fyrir mér síð-
ar hvað hefði verið gert við þenn-
an mann. Sennilega hefur honum
þó bara verið stungið í herfangelsi.
Ég gæti þó trúað að þeir hafi skot-
ið hann. Bretarnir eiga til að vera
fól þó þeir séu sléttir og prúðir á
yfirborðinu,“ segir Vífill og verður
hugsi á svip.
Stálust til að reykja
í hlöðunni
Bresku hermennirnir sáu um sig
sjálfir á meðan þeir dvöldu á Fer-
stiklu. „Ég man þó ekki eftir að ég
sæi þá neyta matar síns. Líklega
hafa þeir borðað inni í hlöðunni
og við ekki séð til. Þeir voru alltaf
svangir og jafnvel að leita að mat,
svo sem eggjum. Þei voru sólgnir í
mjólk. Inn í hlöðuna til þeirra kom
ég ekki svo ég muni nema einu
sinni. Það var ekki vel séð. Eitt
sinn skriðum við bræðurnir þó inn
og upp á heyið og lágum þar ofan
á stabbanum og fylgdust með her-
mönnunum niðri á gólfinu. Þeir
létu sem þeir sæu okkur ekki. Ég
man að þeim var bannað að reykja
þarna inni. Þeir laumuðust þó
til þess. Þegar þeir voru farnir þá
sáum við að þeir höfðu notað hey-
stabbann til að drepa í sígarettum í
honum ef einhver yfirmaður kom
aðvífandi. Þetta var auðvitað stór-
hættulegt en fór sem betur fer vel.
Ef það hefði kviknað þarna í heyinu
með þá alla sofandi þá hefði reyk-
urinn drepið þá fljótt.“
Herflokkurinn á Ferstiklu vann
að því baki brotnu allt sumarið að
gera skotgrafir og byrgi í grennd
við bæinn. „Þegar þessu lauk og
leið á sumarið þá fór að fjölga her-
mönnum á svæðinu. Þá kom hing-
að hinn eiginlegi her. Það var byrj-
að að byggja herskálahverfi eða
herstöð á Hrafneyri í grennd við
bæinn Hrafnabjörg hér innar með
firðinum. Þá fóru þeir héðan. Eft-
ir það man ég ekki eftir neinum
samskiptum við hermennina nema
þegar þeir komu hingað sem gest-
ir. Við héldum kunningsskap við
strákana sem höfðu verið hér.“
Stálust í kjötleifar
Bretanna
Vífill minnist þess að lítil verslun
hafi verið opnuð fyrir hermenn-
ina á Hrafneyri. „Þar var hægt að
fá hreinlætisvörur og niðursoðna
ávexti. Þeir þóttu sælgæti hjá okk-
ur krökkunum. Þetta er það er eina
sem ég man eftir að hafi verið selt
þarna. Svo kom bílstjóri frá Akra-
nesi einu sinni í viku með vistir.
Guðmundur Bjarnason í Hreiðri
var annar þeirra. Í íshúsi úti á Akra-
nesi voru geymdar einhverjar mat-
vörur á vegum hersins, þar á með-
al stórir nautaskrokkar. Við sáum
hnúturnar af þessu. Íslendingunum
sem unnu þarna hjá hernum inni
á Hrafneyri þótti Bretarnir ganga
illa að mat sínum. Þeir skáru bara
stærstu kjötbitana af lærunum og
hentu restinni með stórum kjöt-
tægjum á beinunum. Þessu höfðu
Íslendingarnir ágirnd á. Einn mað-
ur komst burtu með svona lærlegg
með kjöti á og lét matreiða heima
hjá sér. Það urðu allir veikir á heim-
ilinu. Af þessu var mikið hlegið, að
maðurinn sem hét Bóas hefði ver-
ið að éta mat úr ruslinu hjá Bret-
unum. Sveitaskáldið orti vísu sem
flaug víða:
Ropa hlaut hann við og við,
vindi skaut í fletið.
Það bakaði þraut í Bóasar kvið,
breska nautaketið.“
Fjörður fullur
af skipum
Brátt eftir hernámið tók skipum
að fjölga í Hvalfirði. Bretar unnu
hörðum höndum að því að breyta
firðinum í skipalægi og koma
upp flotastöð í Hvítanesi. Seinna
hreiðruðu Bandaríkjamenn svo um
sig í Hvammsvík. Báðir þessir stað-
ir eru handan Hvalfjarðar séð frá
Ferstiklu.
„Ég minnist ekki mikillar skipa-
umferðar um fjörðinn fyrsta her-
námssumarið. Fyrst var bara
birgðaskip sem lá við festar hérna
inn við Þyrilsnes. Það var voða lít-
ið samband við land. Þó man ég vel
eftir mótorbátum sem voru not-
aðir í flutninga milli Reykjavík-
ur og hernámsliðsins í Hvalfirði.
Þeir voru kallaðir transportarar og
komu flestir úr Reykjavík, íslensk-
ir bátar leigðir af hernum til flutn-
inga. Svo fóru herskipin að koma.
Þá héldu okkur strákunum eng-
in bönd. Það var sko sjón og líkast
til spennandi. Mest voru þetta þó
minni herskip svo sem tundurspill-
ar og vopnaðir togarar.“
Þáttaskilin miklu urðu svo eft-
ir að Þýskaland réðst á Sovétrík-
in sumarið 1941. Eftir það hófu
skipalestir að sigla frá Hvalfirði
með vistir og hergögn til Norð-
vestur Rússlands. Flutningaskipin
lágu þá við festar beint undan og
utan við Ferstiklu, þunghlaðin af
varningi á meðan beðið var brott-
farar til Rússlands. Það voru miklar
hættuferðir. „Flutningaskipin lágu
oft nærri landi. Það voru stund-
um strekkt segl yfir varning sem
stóð á þilfari. Við þóttumst þó al-
veg sjá hvað væri undir seglunum.
Við þekktum útlínur hertrukkanna
og sáum glitta í alvöru skriðdreka.
Við sáum beltin. Svo voru flugvéla-
skrokkar, það var búið að taka af
þeim vængina svo þær tækju minna
pláss. Sjómenn af skipunum komu í
land. Þeir voru hér í gönguferðum
að spóka sig oft í smá hópum. Þeir
minntu á hópa af fuglsungum. Ég
man þó aldrei eftir að þeir kæmu
heim að bænum. Rússarnir fóru hér
upp í fjallið þar sem þeir skemmtu
sér við að velta niður grjóti. Annars
sáum við fyrst og fremst hvað var
að gerast úr fjarlægð þar sem skipin
lágu hér og komu og fóru.“
Græddu ekki mikið á
hernum
Heimilisfólkið á Ferstiklu varð
ekki ríkt á hernáminu þó fjörð-
urinn fylltist með tímanum af er-
lendu herliði, sjómönnum og skip-
um af öllum stærðum og gerðum.
„Ég kannast ekki við að þeir hafi
greitt neitt fyrir afnot af húsakosti
hér. Þetta var bara hernám. Þeir
tóku þá aðstöðu sem þeir töldu
sig þurfa en greiddu þó bætur ef
þeir skemmdu eitthvað. Fyrir okk-
ar leyti var fátt til að selja þó það
hefði sjálfsagt mátt reyna að græða
eitthvað á þessu. Það var bara lít-
il stemning fyrir slíku. Hér var jú
veitingasala. Það var hægt að fá kaffi
og te. Síðan var smá bjór en hann
var naumt skammtaður. Það var
svo lítið framleitt af honum. Faðir
minn starfaði aldrei beint fyrir her-
námsliðið. Það skapaðist svoköll-
uð Bretavinna þegar farið var að
reisa braggahverfin í Hvalfirði. Við
það störfuðu eingöngu karlmenn.
Það fóru margir héðan úr sveitinni
að vinna tímabundið fyrir herinn.
Bæði úr Skorradal og frá hreppun-
um hér utar sem þá voru. Margir
íslensku verkamannanna bjuggu þá
hér á Ferstiklu, leigðu sér gistingu
hér. Það má segja að við höfum haft
af þessu tekjur þannig. Þar með er
það upptalið. Bretavinnan bjargaði
þó efnahag hjá mörgum eftir erf-
iða tíma kreppuáranna,“ segir Víf-
ill Búason.
Hann var 15 ára þegar stríðinu
lauk og fór þá til Akureyrar í nám. Í
fyllingu tímans lá fyrir Vífli að taka
við búi á Ferstiklu þar sem hann
hefur búið ásamt fjölskyldu sinni
fram á þennan dag.
mþh
Það héldu þeim bræðrum Vífli og Gísla engin bönd þegar risastór herskip Breta
og Bandaríkjamanna tóku að birtast í Hvalfirði. Hér er bandaríska orrustuskipið
Mississippi á herskiplæginu í firðinum í október 1941. Í baksýn er fjallið Þyrill.
Flotadeild á herskipalæginu í Hvalfirði, innan við Ferstiklu. Sjá má tundurspilla,
flugmóðurskip og orrustuskip. Fjallið Brekkukambur í bakgrunni.
Beitiskip siglir inn á skipalægið á Hvalfirði. Það er statt á móts við bæinn
Kalastaði. Myndavélinni er beint inn fjörðinn sem er fullur af herskipum og
flutningaskipum sem bíða þess að leggja í hættusiglingu með hergögn og vistir
til Austurvígstöðvanna í Sovétríkjunum. Flutningaskipin lágu við festar út af
Ferstiklu og Saurbæ.
Vífill á hlaðinu heima á Ferstiklu. Að baki hans er horft yfir kaupskipalægið sem var notað í seinni heimsstyrjöld, út mynni
Hvalfjarðar. Akrafjall er hægra megin á ljósmyndinni.