Skessuhorn - 16.07.2014, Page 18

18 MIÐVIKUDAGUR 16. JÚLÍ 2014
Ásmundur „formaður“ Þórðarson á
Háteigi á Akranesi fór eins og fleiri
Akurnesingar í beitufjöru. Þessi
veiðiskapur var stundaður fram yfir
aldamótin 1900, eða meðan opnu
skipanna naut við. Frá Akranesi
var oftast farið í kræklingafjöru inn
á Sanda í Hvalfirði, þ.e. að Litla-
sandi, Miðsandi, Brekku og Bjart-
eyjarsandi og allt að Kalastaða-
landi, og þá helst seinni part sum-
ars. Beitufjara er fjara þar sem beitu
var safnað; kræklingi, sem var oft-
ast stór og feitur og talinn ákaflega
góð beita. Lá hann oft í kerfum eða
klösum, laus á leirbotninum. Voru
skeljarnar oftast hreinar að utan og
því léttari til flutnings.
Eina ferð fóru þeir Ásmundur í
Hvalfjörð, seinni part sumars, og
gekk vel; tóku þeir beitu í skipið og
fóru þegar í stað heimleiðis. Þá tók
að hvessa og gerði brátt versta veð-
ur. Þegar komið var út að Laxvogi
var hann svo hvass, að rifa þurfti
seglið og haft alveg niður við þóft-
ur og komust þeir þannig við ill-
an leik í Kalmansárós, skammt frá
Katanesi. Var báturinn dreginn á
land, „borið af“ og skipið „sett,“ en
ávallt þurfti að fara varlega ef bátar
voru hálffullir af kræklingi. Gist
var í Katanesi og gengið á Akranes
daginn eftir.
Eftir nokkra daga var farið í Kata-
nes, „borið í“ og lagt af stað heim á
leið. Út af Innra-Hólmi versnaði
veður mjög. Aftur var „borið af“ og
gist, en þetta var alvanalegur máti í
beitufjöruferðum.
Þegar heim kom var krækling-
urinn lagður niður í hleinar, þ.e.
klappir í flæðarmálinu þar sem sjór
féll á til þess að hann festi sig þar,
og „lifði“ þangað til hann var tek-
inn til beitu. Þegar að fellur opn-
ast skelin, en þegar af fellur lokast
hún aftur, og þá full af sjó. Þeg-
ar til þurfti að taka var svo beitan
sótt smátt og smátt. Var skelin opn-
uð og skorið úr með sjálfskeiðing.
Var svo beitan krækt á önglana og
línan „lögð niður“ í trog eða þar til
gerða bala, svipað því sem síðar var
gert þar sem „lóðir“ voru notaðar,
þ.e. fiskilínur með mörgum öngl-
um í röð.
Það sem þurfti að varast var að
fylla ekki bátinn af skelinni vegna
þess að þegar sjó gaf inn í bátinn
þá opnaði skelin sig og tók sjóinn
inn í skelina. Við þetta gat báturinn
þyngst mjög, svo hætta varð á að
hann sykki, enda fórust mörg skip á
þessum árum á leið úr beitufjöru.
Ef bændur voru við heyskap þeg-
ar sjómenn komu í beitufjöru var
það alvanalegt að þeir aðstoðuðu
við að afla heyanna og var litið á þá
vinnu sem „greiðslu“ fyrir að fá að
fara í fjöruna. Oftast var þó greitt
fyrir beituna. Fyrir fjögurra manna
far voru greiddar tvær krónur fyr-
ir hleðsluna, fjórar krónur fyrir sex
manna far og sex krónur, ef um átt-
æring var að ræða. Margir formenn
borguðu þó með þorskhausum eða
grásleppu og fylgdi þá að landeig-
andinn hitaði kaffi fyrir skipshöfn-
ina, meðan hún dvaldist þar. Þeg-
ar mest var voru allt upp undir
100 skip í einu í beitufjöru á sama
tíma í Hvalfirði, bæði norðanmeg-
in sem sunnan. Helstu beitustað-
ir í Hvalfirði, sunnan frá voru þess-
ir: Laxvogur, Stampar, Hvamms-
vík, Hvítanes, Fossá, Brynjudals-
og Botnsvogar og Þyrill. Aðstæð-
ur voru misjafnar eftir stöðum og
gæði beitunnar sömuleiðis.
Kræklingur, öðru nafni krákuskel
er samloka af kræklingsætt; ílöng,
dökk- eða svarblá og festir sig oft
með spunaþráðum við steina. Hún
er algeng við strendur Íslands,
nema suðurströndina og rekur oft
á fjörur, 5 til 10 sm. á lengd. Kræk-
lingur þykir góður til matar og er
víða tíndur. Á Íslandi hafa tilraunir
með eldi verið gerðar, m.a. í Hvíta-
nesi í Hvalfirði.
Hafrenningur og
Biskupinn
Opin skip voru oftast sexæringar
eða áttæringar. Það skipalag sem
mest var notað á Akranesi og við
Faxaflóa á þessum árum var kennt
við Engey, þar sem flest þeirra voru
smíðuð, og kölluð skip með „Eng-
eyjarlagi.“ Seinasti áttæringurinn
sem hér var til var frá Heimaskaga
og hét Hafrenningur. Á honum var
Ólafur Bjarnason frá Litlateigi og
félagar hans í hinu mikla mann-
skaðaveðri 7. janúar 1884 (Hoff-
mannsveðrinu). Var það eina skip-
ið af þremur sem þá komst af frá
Akranesi og lenti fyrir innan Mela
í Melasveit. Eftir 1896 gekk þetta
skip undir nafninu Biskupinn, en
þannig var mál með vexti að Haf-
renningur var fenginn til að sækja
Hallgrím „biskup“ Sveinsson til
Reykjavíkur en hann átti að annast
vígslu hinnar nýbyggðu Akranes-
kirkju hinn 23. ágúst 1896. Um aðra
farkosti var ekki að ræða en áraskip,
þar eð sjóleiðin var valin. Var skipið
málað hátt og lágt í grænum lit og
það prýtt að öðru leyti eins og tök
voru á og þótti hæfa jafn virðuleg-
um farþegum.
Að morgni vígsludagsins var
kominn feikna útsynningur, hvass-
viðri af suðvestri og úfinn sjór, og
því alls ófært milli Akraness og
Reykjavíkur. Að ráði gætinna manna
var Hafrenningi því ekki ýtt úr vör
og Hallgrímur biskup og fylgdar-
lið hans sté aldrei fæti um borð og
komst þar af leiðandi ekki til vígsl-
unnar. Báturinn hafði þó hlotið sína
eldskírn og var upp frá því nefndur
Biskupinn manna á meðal. Vanstill-
ingu veðurguðanna urðu menn að
lúta, þá sem oftar, og ekki á annað
kosið en að sóknarpresturinn sjálf-
ur, séra Jón Sveinsson sem þá var
jafnframt nýlega skipaður prófastur
Borgarfjarðarumdæmis, vígði kirkj-
una í umboði biskups.
Engeyjarlag
Bátalag árabáta við Faxaflóa á seinni
hluta 19. aldar var kennt við Eng-
ey þar sem það þróaðist. Bátar með
Engeyjarlagi voru með beinu, lot-
uðu stefni og skut og fremur stokk-
reistir en skábyrtir. Þeir voru stöð-
ugir, léttir og liprir undir árum og
létt að sigla þeim. Oftast voru þeir
tvísigldir, með tveimur sprytsegl-
um, fokku og seinna klýfi. Kom það
fyrir að farið var á þessum bátum
milli Reykjavíkur og Akraness á að-
eins 75 mínútum, eða eins og hrað-
skreiðustu mótorbátar fóru síðar.
Auk þess að smíða árabáta með
seglum tóku Engeyjarmenn þátt í
að smíða fyrstu þilfarsvélbátana í
byrjun seinustu aldar. Meðal annars
var Otti Guðmundsson skipasmið-
ur frá Engey yfirsmiður að fyrsta
þilfarsvélbáti sem smíðaður var fyr-
ir Akurnesinga. Hét hann Fram og
var smíðaður árið 1906. Einnig var
hann yfirsmiður að tveimur fyrstu
vélbátunum sem smíðaðir voru á
Akranesi; Svaninum og Eldingu
árið 1912. Engeyjarmenn voru
orðlagðir sjósóknarar og skipa-
smiðir, mann fram af manni, og var
haft eftir Jóni Helgasyni biskupi að
„yfir höfuð mátti svo heita að all-
ir sem einhverja dvöl höfðu í Eng-
ey, kæmu þaðan sem hálf- eða alút-
lærðir skipasmiðir.“ Einn Akurnes-
ingur var orðlagður útvegsbóndi og
skipasmiður í Engey. Var það Brynj-
ólfur Bjarnason frá Kjaransstöðum,
en hann mun hafa smíðað um 400
báta og skip á seinni hluta 19. aldar.
Brynjólfur var bróðir Ólafs Bjarna-
sonar frá Litlateigi og mágur Ás-
mundar á Háteigi, en þeirra beggja
er getið hér að framan.
Ólafur B. Björnsson nafngreinir
í riti sínu um 100 formenn á Akra-
nesi á fjögramannaförum, á sex-
æringum og áttæringum á sein-
ustu áratugum 19. aldar. Um 1890
kemur svo skútuöldin til sögunn-
ar og fór þá þessi aldagamli útveg-
ur, opnir árabátar, að dragast veru-
lega saman.
Ásmundur Ólafsson tók saman.
Heimildir: Rit Ólafs B. Björns-
sonar, Akraneskirkja eftir Gunnlaug
Haraldsson og endurminningar Er-
lendar Björnssonar frá Breiðabólsstað.
Beitufjöruferð í Hvalfjörð um 1890
Beitningarkeppni á Sjómannadaginn á Akranesi.
Myndhöfundur: Árni Böðvarsson. Myndin er varðveitt í Ljósmyndasafni Akraness.
Líkan af sexæringi með Engeyjarlagi sem Björn Ólafsson fyrrv. ráðherra (f. Í
Mýrarholti á Akranesi) færði Byggðasafninu í Görðum að gjöf. Líkanið er af
Rjúpunni, sexæringi Björns Ólafssonar, föðurbróður Björns ráðherra. Björn for-
maður var afi skipstjóranna frá Sigurvöllum, Björns og Valdimars Ágústssona.
Ein föðursystir Björns ráðherra var Sesselja Ólafsdóttir, móðir bræðranna þriggja,
Jóhanns, Björns Ágústs og Ingvars sem fórust í Hafmeyjarslysinu 16. sept. 1905 og
einnig Guðmundar Björnssonar bónda á Arkarlæk. Helgi Eyjólfsson frá Litlabakka
á Akranesi smíðaði líkanið eftir teikningu Hafliða Hafliðasonar, skipasmiðs.
Mynd: Ólafur Árnason. Myndin er varðveitt í Ljósmyndasafni Akraness.
Ásmundur Þórðarson bóndi og formaður á Háteigi og Ólína Bjarnadóttir frá
Kjaransstöðum ásamt börnum sínum, frá vinstri: Ólafína í Nýlendu (g. Sveini
Ingjaldssyni, vélstjóra), Ólafur verkstjóri og bóndi á Háteigi (kv. Helgu Olivers-
dóttur), Elín á Borg (g. Bjarna Ólafssyni, skipstjóra), Þórður útgerðarm. (kv. Emilíu
Þorsteinsdóttur á Grund), og lengst til hægri er Bjarnfríður (g. Halldóri Jónssyni,
skipstjóra og útg.m. í Aðalbóli).
Myndhöfundur: Sæmundur Guðmundsson. Myndin er varðveitt í Ljósmyndasafni
Akraness.
Akraneskirkja á vígsludaginn 23. ágúst 1896. Spariklæddir kirkjugestir ganga
úr kirkju. Til vinstri handar sjást bæjarþil Sandabæjar og trúlega Litlabakka og
Traðarbakka fjær. Við norðausturhorn kirkjunnar sést húsið Bræðraborg (frá
1896). Myndhöfundur: Sigfús Eymundsson, en myndin er trúlega tekin af Magnúsi
Ólafssyni, faktor í Thomsensverslun og ljósmyndara.
Myndin er varðveitt í Ljósmyndasafni Akraness.
Björn Ólafsson (1895-1974) fæddur
Í Mýrarholti á Akranesi. Björn var
lengst af stórkaupmaður og
iðnrekandi. Var fjármála-, mennta- og
viðskiptamálaráðherra í utanþings-
stjórninni 1942-44. Á árum síðari
heimsstyrjaldarinnar gerði Björn
samning við the Coca-Cola Company
og 1. júní 1942 tók verksmiðja hans
Vífilfell til starfa.
Dóri í Sól með bjóðin. Halldór Árnason
(1914-89) frá Sóleyjartungu átti og
réri á Sigursæli AK 87, sem nú er í
Byggðasafninu að Görðum.
Myndhöfundur:
Ólafur Frímann Sigurðsson. Myndin er
varðveitt í Ljósmyndasafni Akraness.