Skessuhorn - 15.10.2014, Blaðsíða 18

18 MIÐVIKUDAGUR 15. OKTÓBER 2014
Egill Ólafsson sagnfræðingur og ritari Sögu Borgarness:
„Ritun sögu Borgarness miðar vel og ég reyni
að hafa hana áhugaverða aflestrar“
„Það gengur bara vel. Ég hóf störf
um síðustu áramót. Á þessari stundu
þori ég eiginlega ekki að segja neitt
um það hvað þetta verði mikið en
er þó búinn að skrifa einar 200 síð-
ur nú þegar. Þetta mun ekki vaxa
yfir stokk og stein. Ég er ekki mikið
í því að vera með langar beinar til-
vitnanir um einstakt efni eða mikl-
ar upptalningar. Ég reyni frekar að
hafa söguna áhugaverða til aflestrar.
Ritun á sögu Borgarness hefur áður
snúist dálítið mikið um sögu höfð-
ingja og fyrirfólks. Ég vil hins veg-
ar leggja áherslu á að segja söguna
út frá sjónarhóli venjulegs fólks, við
hvaða aðstæður það bjó og hvað
það var að fást við.“ Egill Ólafs-
son sagnfræðingur og blaðamað-
ur hefur það sem af er árinu setið
við rannsóknir og ritstörf í Safna-
húsi Borgarfjarðar. Í lok síðasta árs
var gengið frá tveggja ára samningi
við Egil um að hann skrifaði sögu
staðarins.
Sagan hefst með
verslun um 1850
Við hittum Egil þar sem hann vinn-
ur að verkinu í Safnahúsi Borgar-
fjarðar í Borgarnesi. „Tilefni sögu-
ritunarinnar er 150 ára afmæli
Borganess sem verslunarstaðar.
Þann 22. mars 1867 fékk staðurinn
formlegt verslunarleyfi. Það er því
miðað við að verkið komi út á 150
ára afmælisárinu 2017. Ég á að skila
af mér í byrjun árs 2016 og stefni á
að standa við það.“ Fyrir sögurit-
arann er það óneitanlega kostur að
saga staðarins er ekki löng, allavega
ef borið er saman við marga aðra
þéttbýlisstaði á landinu. „Það er eig-
inlega engin saga í Borgarnesi fyrir
1867 ef maður lítur þá framhjá Egils
sögu Skallagrímssonar,“ segir Egill.
„Hér var engin byggð þar til versl-
unarmenn fóru að koma hingað um
1850 en þá fóru hlutirnir að gerast.
Verslunarsaga staðarins er mikil.“
Borgarneshreppur fædd-
ist ekki átakalaust
Það er auðheyrt á Agli að það er frá
mörgu áhugaverðu að segja í sögu
Borgarness. Það hefur gengið á
ýmsu þar sem sterkir persónuleikar
tókust á. „Ég legg mig dálítið fram
í sögurituninni um að draga fram
ýmis átök í áranna rás. Borgnesing-
ar voru ekki alltaf sammála. Það má
nefna skiptinguna í Borgarhrepp og
Borgarnes sem gerðist 1913. Það
voru miklar sviptingar í kringum
þann gjörning. Þarna var allt Borg-
arnesland í eigu prestssetursins á
Borg. Presturinn þar, séra Einar
Friðgeirsson, stjórnaði miklu. Hann
var prestur á árunum 1888–1929 og
sat í hreppsnefnd. Séra Einar lenti í
miklum deilum við Stefán Björns-
son sem varð síðar hreppstjóri í
Borgarnesi. Stefán sóttist eftir lóð í
Borgarnesi en Einar kom í veg fyr-
ir það. En það var ekki nóg heldur
sagði prestur Stefáni að hypja sig á
brott úr hreppnum. Honum virðist
hafa tekist það tímabundið en síð-
ar fékk Stefán þó lóð eftir afskipti
sýslumanns. Svo þegar kom að því
að skipta Borgarhreppi þá var séra
Einar í forystu fyrir hreppsnefnd-
ina þar en Stefán fór fyrir þeim sem
vildu að Borgarnes yrði eigin hrepp-
ur.“ Tilurð Borgarness sem sjálf-
stæðs sveitarfélags varð þannig frá-
leitt þrautalaus.
Skortur á landi
lengi vandamál
Egill segir að mönnum hafi svo
verið settir hálfgerðir afarkostir
þegar sveitarfélagið var stofnað.
„Borgarneshreppur var frá upphafi
mjög landlítill. Þetta varð mikið
vandamál þegar fólki fór að fjölga
hér því þá voru heimili rekin með
sjálfsþurftabúskap. Íbúarnir vildu
hafa kýr og sauðfé og stunda garð-
rækt en hér var lítið landrými og
tún. Hreppurinn keypti svo jörð-
ina Hamar þar sem golfvöllurinn
er meðal annars nú. Þá urðu mik-
il átök og læti. Þetta var á stríðsár-
unum og mikil þensla með tilheyr-
andi dýrtíð. Verð jarðarinnar var
hátt og mörgum þótti hún of dýr.
Til samanburðar þá keypti sveitar-
félagið Borgarnes árið 1940 land
af prestssetrinu á Borg fyrir 38.000
krónur. Það voru þá lóðir inn-
an marka sveitarfélagsins. Tveim-
ur árum síðar, eða 1942, er Ham-
ar sem þá var jörð uppi í í sveit svo
keyptur á 125.000 krónur. Mörg-
um blöskraði þetta. Ég fjallaði
meðal annars um þessi landrým-
ismál í fyrirlestri sem ég hélt hjá
Lionsklúbbunum í Borgarnesi á
miðvikudagskvöld í síðustu viku.“
Hernámsárin tími
mikilla breytinga
Það má hæglega tæpa á fleiri
áhugaverðum þáttum í sögu Borg-
arness. „Mikil saga er sömuleiðis í
kringum hernámið sem hófst 1940
og stóð til stríðsloka 1945. Þá
urðu ótrúlegar breytingar í Borg-
arnesi. Í lok ófriðarins var sveit-
arfélagið orðið eitt það ríkasta á
landinu. Það gerðist bæði vegna
umsvifanna kringum setuliðið og
þess að það gekk ótrúlega vel hjá
útgerðarfélaginu Grími sem átti
línuveiðarann Eldborgu. Sveit-
arfélagið átti hlut í þeirri útgerð.
Fyrstu árin í þeim rekstri höfðu
verið mikið basl en 1940 urðu al-
ger umskipti. Félagið fór að græða
á tá og fingri. Bæði voru gjöfular
síldarvertíðar en svo var líka afar
góð þénusta af því að kaupa ís-
fisk hér á landi. Síðan sigldi Eld-
borg með hann til Englands og
seldi þar. Ég hef einmitt verið að
skoða tölur yfir það á hverju fé-
lagið hagnaðist mest. Það var ís-
fiskurinn sem skilaði langmestu.
Á tveimur árum í stríðinu tólffald-
aðist það verð sem þeir voru að fá
fyrir fiskinn.“
Egill segir að hernámsárin hafi
annars gengið rólega fyrir sig í
Borgarnesi þrátt fyrir búsetu setu-
liðsins. „Hér voru strax ráðn-
ir tveir lögreglumenn þegar her-
inn kom því menn vildu vera við
öllu búnir með alla þessa hermenn
í þorpinu. Þeir höfðu þó lítið að
gera. Það var líka tekinn í notk-
un fangaklefi sem var í húsnæði
Mjólkursamlagsins en hann stóð
tómur og var brátt notaður fyrir
geymslu.“
Segir söguna allt
til síðustu ára
Söguritun Egils mun ná fram á
allra síðustu ár. „Ég mun segja sög-
una fram yfir hrun og nánast allt til
þessa dags. Það verður fjallað um
fall Sparisjóðs Mýrarsýslu og svo
annað sem kannski hefur ekki feng-
ið mikla athygli. Þá á ég til dæm-
is við samdráttinn hjá Kaupfélagi
Borgfirðinga, lokun sláturhússins
og mjólkursamlagsins. Ég hef ein-
mitt núna á síðustu vikum verið að
sökkva mér í það. Ég finn að margir
velta þeim hlutum mjög fyrir sér.“
Eins og fyrr sagði þá sinnir Eg-
ill ritstörfunum í Safnahúsinu við
Bjarnarbraut. Þar eru heimatökin
hæg enda héraðsskjalaafnið geymt
þar. „Það er mikið til hérna á hér-
aðsskjalasafninu. Eiginlega meira
en ég hafði reiknað með í fyrstu.
Ég hef líka verið mikið í því að
taka viðtöl við fólk. Það hefur skil-
að ágætum árangri. Hér er auðvitað
margt fólk sem man vel umbrotaár-
in allt frá því í stríðinu og svo áfram
til loka 20. aldarinnar og síðan auð-
vitað nú á þessari öld.“
mþh
Egill Ólafsson skrifar sögu Borgarness.
Borgarnes var í þjóðleið og þar var höfn. Nesið var því kjörið sem verslunarstaður
og umferðarmiðstöð. Þessi mynd er tekin um 1940 á bryggjunni í Borgarnesi.
Hernámið markaði upphaf mikilla umbrota. Hér má sjá fyrir miðri mynd þyrpingu hermannatjalda í fjöruborði í Borgarnesi.
Myndin er líklegast tekin skömmu eftir að fyrsta setuliðið kom þangað í sumarbyrjun 1940.
Línuveiðarinn og nótaskipið Eldborg reyndist mikill happafengur fyrir sveitar-
félagið Borgarnes. Það átti stóran hlut í útgerðarfélaginu Grími sem gerði
Eldborgina út. Ofsagróði á sölu ísfisks til Bretlands gerði Borgarnes að einu
auðugasta sveitarfélagi landsins í stríðslok. Á myndinni má sjá Eldborgu við
bryggju í Borgarnesi þar sem verið er að útbúa skipið til stríðssiglinga.