Skessuhorn - 03.12.2014, Blaðsíða 20

20 MIÐVIKUDAGUR 3. DESEMBER 2014
Finnbogi Hermannson er þjóð-
kunnur fjölmiðlamaður. Hann
stjórnaði lengi landshlutastöð Rík-
isútvarpsins á Vestfjörðum. Þegar
hún var lögð af settist Finnbogi í
helgan stein sem opinber starfs-
maður þar sem hann uppfyllti hina
svokölluðu 95 ára reglu. Hann
var þó hvergi af baki dottinn enda
maður á besta aldri. Undanfarin ár
eftir að hann lét af störfum fyrir
hið opinbera hefur Finnbogi sinnt
ritstörfum af kappi og sent frá sér
hverja bókina á fætur annarri. Nú
í haust kom út ný bók úr smiðju
hans þar sem hann situr heima í
Hnífsdal. Það er bókin Illur feng-
ur. Heimildaskáldsaga um sögu af-
brota sem framin voru á Skarðs-
strönd í Dalasýslu á öndverðri 20.
öld. Hin seku voru ákærð, dreg-
in fyrir dómstóla og dæmd. För
þeirra lá síðar meðal annars suður
á Akranes.
Heyrði fyrst úr
ranni Steinólfs
Við hittum Finnboga Hermanns-
son í Kaffivagninum á Granda.
Það er staður við hæfi til að eiga
orð við þennan vestfirska rithöf-
und sem nú hefur skrifað bók sem
gerist á Vesturlandi. Það er reynd-
ar ekki fyrsta bókin hans með frá-
sagnarsvið í þeim landshluta.
„Aðdragandinn að Illum feng
er búinn að vera langur. Ég skrif-
aði á sínum tíma bókina Einræð-
ur Steinólfs í Ytri-Fagradal. Hún
kom út 2003. Þar rakti Steinólf-
ur Lárusson bóndi í Ytri-Fagra-
dal á Skarðsströnd í Dölum með-
al annars ýmislegt sem drifið hafði
á daga hans um ævina. Í þeim frá-
sögum kom stuttlega upp þessi
saga um ofbeldi nágranna þeirra í
Ytri-Fagradal sem bjuggu á Heina-
bergi á Skarðsströnd. Steinólfur
sjálfur og hans fólk eru persónur í
Illum feng, reyndar ekki með eig-
in nöfnum en eru þar þó. Nafninu
á Ytri-Fagradal er einnig breytt.
Ég breyti bæði örnefnum og nöfn-
um fólks. Í Illum feng er Steinólf-
ur drengurinn sem kemur fyrir og
hefur þessar miklu áhyggur af því
að þeir óvinir föður hans myndu
drepa hann. Af þeim sökum reyn-
ir snáðinn að éta ótæpilega til að
safna kröftum og verða sem fyrst
stór og sterkur svo hann geti hjálp-
að föður sínum,“ segir Finnbogi.
Mælirinn fylltist með
innbroti í kaupfélagið
Frásögnin af þessu máli sem sagt
er frá í Illum feng kemur fyrir í
fyrrnefndum Einræðum Steinólfs
frá 2003 (bls. 27-32). Þar grein-
ir bóndinn í Ytri-Fagradal frá því
hvernig íbúar á bænum Heina-
bergi á Skarðsströnd komust upp
með sauðaþjófnað árum saman.
Fjölskyldan á Heinabergi var stór.
Þetta voru hjón með ellefu börn.
Yfirvöld í krafti sýslumannsins í
Búðardal gerðu ekkert í málum
þó fé bænda á Skarðsströnd hyrfi
og grunsemdir beindust að heim-
ilisfólki á Heinabergi. Með tíman-
um myndaðist mikil og þrúgandi
spenna í sveitinni vegna þessara
mála. Þar kom til átaka þar sem
Lárus Alexandersson, faðir Stein-
ólfs, lenti meðal annars í áflogum
við þá Heinabergsmenn.
Endalok þessarar sögu allr-
ar hófust svo þegar Heinabergs-
menn brutust inn í kaupfélag
sveitarinnar og hirtu þaðan mat-
vöru, reiddu heim til bæjar og
földu. Þá skarst sjálfur dóms-
málaráðherra þjóðarinnar í leik-
inn með réttvísi og lagabókstafi
að vopni. „Allt þetta mál er mjög
athygli vert og einstakt. Sjáum til
að mynda dómskerfið á þessum
tíma fyrir um 80 árum síðan. Það
var mjög einfalt. Dómsmálaráð-
herra sem þá var Hermann Jón-
asson fór með ákæruvald. Hann
tók þessi mál í sínar hendur eftir
að þau voru búin að ganga svona
vestra á þriðja áratug með stöð-
ugum sauðaþjófnaði og ofbeldi,“
mælir Finnbogi um leið og hann
fær sér kaffi í bollann.
Nýopnuð dómsskjöl
segja söguna
Finnbogi Hermannson minnist
þeirra sagna sem Steinólfur bóndi
sagði honum fyrir rúmum áratug
síðan.
„Einhvern veginn sat þessi saga
sem Steinólfur sagði alltaf í mér.
Fyrir þessu hafði ég þó vart meira
en nokkur skjöl og síðan hans orð
og annarra. Það var ekki hægt að
komast í nein málsskjöl fyrr en
að 80 árum liðnum. Sýslumaður-
inn sem þá var í Búðardal virðist
hafa haldið algerri verndarhendi
yfir þessu fólki. Þetta voru kjós-
endur hans. Ég komst svo loks í
dómsskjölin sem eru 125 síður og
nýlega voru opnuð á Þjóðskjala-
safninu. Bókin Illur fengur bygg-
ir á þeim. Hún er heimildaskáld-
saga sem byggir á sönnum atburð-
um. Í skjölunum er allt um lög-
regluréttinn yfir hinum grunuðu;
játningar, málaferlin vegna inn-
brots í kaupfélagið á Salthólmavík í
mynni Gilsfjarðar haustið 1934 og
áralangs sauðaþjófnaðar, dómsorð
vegna þessara mála og áfram má
telja,“ útskýrir Finnbogi.
Höfundur dregur upp alla þessa
örlagasögu í nýrri bók sinni. Sumt
var þó ekki málsskjölunum heldur
er fengið úr munnlegri geymd fólks
vestra. Eitt af því er frásögnin um
hvernig einn bræðranna frá Heina-
bergi var með samsæri hómó-
pata sveitarinnar og héraðslækn-
isins í Stykkishólmi ginntur suður
og í klær réttvísinnar þar. „Varð-
andi þetta talaði ég meðal annars
við sjónarvott. Aldraða konu sem
enn er á lífi tæplega hundrað ára og
býr vestur á Skarðsströnd. Það var
ekki læknir sem beið Heinabergs-
bróðursins á bryggjunni í Reykja-
vík heldur lögregluþjónn. Hann
var handtekinn og færður upp í
Arnarhvál þar sem lögreglustjór-
inn beið og svo var það gæsluvarð-
hald í fangelsinu á Skólavörðustíg.
Öll þessi saga er lygileg og merki-
leg, en þó sönn.“
Sauðaþjófnaður var
mjög alvarlegt afbrot
Á Íslandi var sauðaþjófnaður lengst
af talinn til stórglæpa að viðlagðri
dauðarefsingu. Um öndverða 20.
öld var refisramminn fyrir slík
afbrot enn mjög þungur þó líf-
látsdómar hefðu vissulega ver-
ið aflagðir. „Dómarnir voru mjög
þungir, það var dæmt fyrir sauða-
þjófnað samkvæmt lagagreinum frá
1869 sem kváðu á um mjög harð-
ar refsingar. Dómarnir í þessu máli
voru sjálfsagt þeir hörðustu sem
féllu á Íslandi á millistríðsárun-
um að undanskildum dómum fyr-
ir morð. Ég greini frá þeim í bók-
inni alveg eins og þeir voru kveðn-
ir upp með löngum fangelsisvist-
um og sektum. Málið fór alla leið
fyrir Hæstarétt og vakti að vonum
athygli og umtal.“
Finnbogi segir að þegar niður-
staða lá fyrir dómi hafi ábyggilega
tíu aðilar lýst skaðabótakröfum
vegna sauðaþjófnaðar. „Þær voru
samþykktar og greiddar. Heina-
bergsjörðin var seld á uppboði til
lúkningar þessum kröfum og til
að standa straum af málskostn-
aði. Fjölskyldan hraktist á brott
og settist að á Akranesi. Þar gerð-
ist fjölskyldufaðirinn öskukarl um
tíma, safnaði rusli bæjarbúa á bíl.
Börn þeirra hjóna hjálpuðu til við
þau störf. Þetta var svona á árun-
um upp úr 1935 og fram í stríðs-
árin. Svo flutti fjölskyldan norður í
land og settist að á Skagaströnd.“
Alvörumál fram á
þennan dag
Skömmin var sjálfsagt mikil. Finn-
bogi segist þó vona að með skrif-
um sínum sé hann ekki að ýfa upp
gömul sár. Vissulega sé skrifað um
alvörumál. „Steinólfur bóndi sagði
frá þessu af miklum þunga. Mál-
ið sat greinilega í honum en ég
merkti þó enga reiði. Hann var
ekki þannig maður. En hann sagði
frá þessu eins og hann hafði upp-
lifað þetta.“
Finnbogi Hermannsson bæt-
ir við að lokum að hann þekki
marga sem eru afkomendur fólks-
ins sem bjó á Heinabergi á árunum
1911-1937. „Ég sendi einu þeirra
handrit bókarinnar og hef ekki
fengið neinar vísbendingar um að
neinum væri illa við að ég væri að
skrifa um þetta mál. Ég vona að
svo sé ekki. Það kemur skýrt fram
í bókinni að þeir sem voru dæmd-
ir tóku út sínar refsingar. Fólk
varð vissulega að fást við afleiðing-
ar gerða sinna. Menn hlutu harð-
ar refsingar bæði fyrir dómi og í
samfélaginu en gerðu upp sín mál.
Þau hröktust í burt úr sveitinni
og sneru aldrei aftur. Ég myndi
þó segja að fólkinu og þeirra af-
komendum hafi farnast ágætlega
eftir þetta. Þau fluttu einfaldlega
á brott, hófu nýtt líf og komust
aldrei aftur í kast við lögin.“
Sjálfur er Finnbogi ánægður
með bókina. „Ég er mjög sáttur
við hana.“ mþh
Höfundurinn við Benz-bifreið sína utan við Kaffivagninn á Granda.
Finnbogi Hermannsson rithöfundur í Hnífsdal:
Varpar ljósi á gamalt vestlenskt sakamál í nýrri bók
Finnbogi Hermannsson með nýjustu bók sína Illur fengur þar sem sagt er frá gömlum afbrotum á Vesturlandi.
Einræður Steínólfs í Ytri-Fagradal
komu út fyrir ellefu árum. Við gerð
hennar komst Finnbogi á snoðir um
þau mál sem hann nú hefur skrifað um
í Illum feng.
Kápa nýju bókarinnar.