Læknablaðið - 15.11.2002, Blaðsíða 30

FRÆÐIGREINAR / PLÖNTUESTRÓGEN
Mynd 1. Bygging nokk-
urra plöntuestrógena
samanborið við /7/3-
estradíól sem er virkasta
form estrógens í konum.
equól myndað við afoxun á daidzeini, og enterol-
aktón og enterodíól eru talin myndast út frá mata-
iresinóli og secoisolariciresinóli (6).
Flest þessara efna innihalda tvo fenól-hringi og
hafa svipaðan mólþunga og I7þ-estradíól sem er
virkasta form estrógens í konum. Mörg þeirra hafa
einnig fjarlægð milli hýdroxýl-hópa svipaða ijarlægð-
inni milli C3 og C17 hýdroxýl-hópanna á 17þ-estradí-
óli, en fjarlægðin milli þessara hópa er talin skipta
máli fyrir bindingu við estrógen-viðtaka. Mynd 1 sýn-
ir byggingu nokkurra plöntuestrógena samanborið
við estradíól.
Þekktri verkun plöntuestrógena má í grófum
dráttum skipta í þrjá flokka: i) estrógen- eða and-
estrógen áhrif sem miðlað er um estrógen-viðtaka; ii)
áhrif á bindiprótein og/eða ensím sem taka þátt í
myndun og umbroti kynhormóna; iii) önnur áhrif
sem ekki eru tengd kynhormónum (5).
In vitro rannsóknir hafa sýnt að margir plöntu-
estrógenar geta bundist estrógen-viðtökum, örvað
vöxt estrógen-næmra krabbameinsfrumna og að
hægt sé að hindra verkun þeirra með andestrógenum
(7). Plöntuestrógenar hafa þó yfirleitt mun veikari
estrógenvirkni en estradíól og tilgátur eru um að þeir
geti líka verkað sem andestrógen með því að keppa
við virkara form estrógens in vivo. Aðrar rannsóknir
hafa sýnt að sumir plöntuestrógenar geti haft áhrif á
ensím sem eru mikilvæg við myndun og umbrot kyn-
hormóna, til dæmis þ-hýdroxýsteróíð dehýdrógenasa
(8, 9), arómatasa (9,10), 5a-redúktasa (11) og steról
súlfatasa (12). Einnig hefur verið sýnt fram á örvun á
myndun bindipróteina (sex hormone binding globu-
lin) (13, 14). Ekki hefur tekist að staðfesta öll þessi
áhrif in vivo, en fræðilega gætu plöntuestrógenar á
þennan hátt haft bæði áhrif á magn og aðgengi kven-
og karlhormóna.
Önnur áhrif plöntuestrógena eru til dæmis andox-
unar virkni (15,16), aukinn stýrður frumudauði (apop-
tosis) (17), hamlandi áhrif á stjórnlausan frumuvöxt
(proliferation) (18) og nýmyndun æða (angiogenesis)
(19), hamlandi áhrif á virkni týrosín kínasa (20) og
mítógen örvaðra prótínkínasa (MAP kínasa) (21),
auk truflandi áhrifa á myndun prostaglandína (22).
Plöntuestrógenar í fæðu manna
Flest fæða úr jurtaríkinu getur innihaldið einhverja
plöntuestrógena, en gerð og magn þeirra er afar mis-
munandi milli jurta. Ertublómaætt (Fabaceae) er sú
plöntuætt sem ríkust er af ísóflavón efnum. Helsta
uppspretta þeirra í fæðu manna eru því ýmsar bauna-
tegundir, sérstaklega sojabaunir og afurðir unnar úr
þeim, en þau er einnig að finna í minna magni í tei,
kaffi, grófu korni, hnetum og ýmsum tegundum af
ávöxtum og grænmeti (4,23-27). Önnur flavón er að
finna í mismiklu magni í tei, ýmsu grænmeti, ávöxtum
og berjum (5). Kúmestról er aöallega að finna í refa-
smára (alfalfa), baunum og spergilkáli (broccoli) (5,
23,24). Lignan efni eru í mestu magni í ýmsum trefja-
ríkum fæðutegundum eins og grófu korni, sérstak-
lega hörfræi og rúgi, grænmeti, ávöxtum og berjum,
en geta einnig verið í nokkru magni í tei, kaffi og
hvítu og rauðu víni (5, 23-25). Neysla plöntuestró-
gena fer því saman með heilbrigðum fæðuvenjum
sem fela í sér mikla neyslu á grænmeti, ávöxtum og
grófu korni.
Áhrif plöntuestrógena á heilsu manna
Vernd gegn krabbameinum
Hjá þjóðum í Asíu þar sem neysla plöntuestrógena er
mun meiri en á Vesturlöndum er tíðni hormónaháðra
krabbameina, eins og brjósta- og blöðruhálskirtils-
krabbameina, lág en sýnt hefur verið fram á að tíðni
þessara krabbameina eykst hjá þeim Asíubúum sem
flytja til Vesturlanda og gerast vestrænni í lifnaðar-
háttum (28,29).
Dýratilraunir og in vitro tilraunir hafa rennt stoð-
um undir tilgátur um vemdandi áhrif plöntuestró-
gena gegn bæði brjósta- og blöðruhálskirtilskrabba-
meini (17, 30-33), en ekki er fyllilega vitað á hvaða
hátt þeir hafa áhrif. Líklega er um að ræða flókið
samspil beinna hormóna- og/eða andhormónaáhrifa,
áhrifa á myndun og umbrot hormóna og annarra
áhrifa, svo sem andoxunarvirkni og hamlandi áhrifa á
frumuvöxt og týrosin kínasa sem meðal annars gegnir
mikilvægu hlutverki við stjórnun á vexti frumna og
sérhæfingu. Hamlandi áhrif á nýmyndun æða geta
einnig skipt miklu máli þar sem æðamyndun er mikil-
væg fyrir vöxt krabbameina og hæfileika þeirra til að
822 Læknablaðið 2002/88