Læknablaðið - 15.10.2003, Blaðsíða 19

FRÆÐIGREINAR / TALlDÓMÍÐ
að talídómíð var bannfært á fleiri og fleiri spítölum (8).
I Bretlandi gerðu menn svipaðar athuganir litlu
síðar eins og fram kemur í bréfi til Lancet snemma
árs 1961 (3). Fullerton og Kremer (17) birtu yfirlit
yfir fjöltaugabólgu af völdum talídómíðs í útlimum
hjá 13 sjúklingum. Þeir fundu að truflun í skyntaug-
um var mun meira áberandi en í hreyfitaugum. Enn
fremur var ljóst að truflun í skyntaugum gat haldist
lengi þótt töku talídómíðs væri hætt. Þessir höfundar
bentu einnig á að svipaðar taugaskemmdir þekktust
ekki eftir töku glútetimíðs. Því má ætla að tauga-
skemmdirnar tengist talímíðhluta sameindarinnar
eins og fósturskemmandi verkun. Löngu síðar þegar
farið var að nota talídómíð í stærri skömmtum við
erfiða sjúkdóma voru athuganir Fullertons og Krem-
ers staðfestar í öllum aðalatriðum (18). Einnig var þá
staðfest að einkennin byrja fyrst í fótleggjum, en síð-
ar í handleggjum og eru tengd samanlagðri stærð gef-
inna skammta.
Fósturskemmdir af völdum talídómíðs komu
sennilega fyrst fyrir í stúlkubarni sem fæddist án eyrna
á jóladag 1956. Foreldrarnir bjuggu í Stolberg og fað-
irinn vann hjá Chemie Grunenthal. Hann hafði feng-
ið talídómíð á vinnustað og fært barnshafandi konu
sinni! Þremur árum síðar lýsti þýskur læknir óheyri-
lega sjaldgæfri vansköpun í eins árs stúlku. Var það
svokölluð tetra-phocomelia eða „selshreyfar á öllum
útlimum”. Handleggir og fótleggir á stúlkunni voru
svo samanskroppnir og vantaði í þeim mæli að nánast
var sem hendur og fætur tengdust beinl við búkinn .
Enda þótt fósturskemmdir af völdum talídómíðs
reyndust vera margs konar (sjá töflu I) voru það samt
skapnaðargallar af þessari gerð á einum eða fleiri út-
limum (selshreyfar) eða vanmótun þeirra sem í upp-
hafi tengdi töku talídómíðs í meðgöngu við fóstur-
skemmdir. Samhengið við töku talídómíðs varð
einmitt tiltölulega fljótt ljóst vegna þess hve mjög
sjaldgæfar þessar fósturskemmdir að öllu jöfnu eru (8).
Þýskur barnalæknir, Widukind Lenz að nafni,
sýndi fram á mjög aukna tíðni fyrrnefndra fóstur-
skemmda á útlimum í norðanverðu Þýskalandi eftir
1955 og í þeim mæli að minnti á faraldur. Á fundi í fé-
lagi barnalækna í nóvember 1961 lagði hann fram
sterk rök þess efnis að talídómíð í meðgöngu væri or-
sökin. Þess skal hér getið að um svipað leyti komst
ástralskur læknir, McBride, að sömu niðurstöðu.
Talídómíð var svo tekið af markaði í Þýskalandi (og
smám saman í nær öllum öðrum löndum), en Widu-
kind Lenz var lagður í einelti að kalla má af Chemie
Grunenthal, en það er önnur saga (8).
Snemma árs 1962 gerði Lenz (4) stutta grein fyrir
fósturskemmdum á alls 215 börnum af völdum talí-
dómíðs. Hann benti á að talídómíð gæti valdið fóstur-
skemmdum ef konur tækju lyfið á 4.-8. viku með-
göngu (miðað við ystu mörk). Hann benti jafnframt á
að talídómíð ylli ekki alltaf fósturskemmdum þótt
verðandi mæður tækju lyfið á þessu tímabili. Þá taldi
hann augljóst að talídómíð ylli ekki arfgengum göll-
um og í engu tilfelli hefðu einungis feður, og ekki
mæður, skaddaðra barna tekið lyfið. Nokkrum árum
síðar gerði Lenz (19) mun fyllri grein fyrir rannsókn-
um sínum sem nú tóku til samtals 869 barna með
fósturskemmdir af völdum talídómíðs. Hann lýsti all-
nákvæmlega helstu einkennum um fósturskaða af
völdum talídómíðs og birtingartíma þeirra í með-
göngu (tafla I). Svo virtist sem mjög litla skammta
þyrfti af talídómíði til þess að valda fósturskemmd-
um, ef það yfirleitt gerðist. Það studdi sterklega sam-
hengi milli töku talídómíðs í meðgöngu og fóstur-
skemmda að tíðni slíkra fósturskemmda óx hratt
með aukinni sölu talídómíðs í Þýskalandi og snar-
minnkaði svo þegar kom fram yfir júlí árið 1962 (talí-
dómíð hafði verið tekið af markaði átta mánuðum
áður). Tíðni fósturskemmda sem tengja mætti við
töku talídómíðs óx og ýmist ekki eða miklum mun
minna í löndum þar sem talídómíð var ekki formlega
á markaði. Meðal landa sem svo háttaði um má nefna
Bandaríkin og Austur-Þýskaland.
í Bandaríkjunum kom umsókn um markaðssetn-
ingu á talídómíði til skoðunar hjá Fæðu- og lyfja-
málastofnun Bandaríkjanna (Food and Drug Ad-
ministration). Þar starfaði ung kona, Frances Kelsey,
læknir og sérfræðingur í lyfja- og eiturefnafræði, og
var hún þá nýlega tekin til starfa. Hún vakti athygli á
ýmsum gloppum í rannsóknum á talídómíði: Hvers
vegna hafði talídómíð svefnverkun í mönnum, en
ekki dýrum? Hverjar ástæður væru til þess að mæla
sérstaklega með lyfinu í meðgöngu, þar á meðal gegn
klígju? Ef tah'dómíð ylli taugaskemmdum í fullorðn-
um, gæti það ekki einnig skaðað fóstur í móðurkviði?
Meðan á þessu þófi stóð af hálfu Frances Kelsey kom
Lenz fram með sínar athuganir á fósturskemmdum af
völdum talídómíðs eins og áður greinir. Umsóknin
var því tekin aftur í mars 1962. Fyrirtækið sem að
baki umsókninni stóð hafði engu að síður áður dreift
talídómíði meðal lækna í Bandaríkjunum. Vitað er
að yfir 200 þungaðar konur fengu lyfið þannig. Fáein
talídómíðbörn, en svo nefnast börn sem talídómíð
hefur skaðað í móðurkviði, hafa því fæðst í Banda-
ríkjunum þrátt fyrir allt. Væntanlega eru flest talídó-
míðbörn í Bandaríkjunum þó þannig til komin að
mæðurnar höfðu fengið lyfið í Þýskalandi (8, 9).
Hvernig var svo ástandið hér á landi? Talídómíð
var selt í litlum mæli hér á landi (formleg skráning sér-
lyfja hófst fyrst árin 1964-1965) og aðallega í einu ap-
óteki að því best verður vitað. Lyfið var einnig selt í
öðru apóteki, en aðallega til eins lyflæknis (20). Lyfið
var hins vegar aldrei selt í Lyfjaverslun ríkisins (21).
Talídómíðbörn hafa þó sem betur fer ekki fæðst hér á
landi (22) þrátt fyrir fullyrðingar um hið gagnstæða.
Það er utan ramma þessa texta að fjalla um
hörmuleg örlög talídómíðbarna og margháttuð
vandamál sem þeirra biðu síðar á ævinni.
Alls er talið að milli 8000 og 12.000 talídómíðbörn
Læknablaðið 2003/89 755