Læknablaðið - 15.12.2004, Síða 69

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 42
Faraldsfræði í dag
Þáttagreining
Mikið er um að spurningamælitæki (svokallaðir skal-
ar) ýmis konar séu notuð í faraldsfræðirannsóknum.
Þar sem notkun skala er að aukast er nauðsynlegt að
þekkja til þáttagreiningar (e. factor analysis). Þátt-
agreining er mikilvæg aðferð til að kanna réttmæti
skala, en margar aðferðir aðrar eru notaðar í þeim
tilgangi. Þáttagreining er tölfræðiaðferð sem byggir
á sálfræðikenningum um að hugtök tengist hjá svar-
endum spurningalista (1).
Eitt mikilvægasta hugtakið í þáttagreiningu er hin
undirliggjandi breyta (e. latent variable). Þegar skal-
ar eru þróaðir og notaðir er það með því markmiði
að mæla ákveðið hugtak eða undirliggjandi breytu.
Til dæmis er skalanum SF-36 ætlað að mæla hugtakið
heilsutengd lífsgæði. Stundum er um að ræða undir-
hugtök í skalanum sem saman ná utan um heildar-
hugtakið. í dæminu um SF-36 er um að ræða 8 mis-
munandi undirhugtök (til dæmis líkamlegir verkir og
þróttur) sem saman mæla heilsutengd lffsgæði (2). Á
myndinni má sjá hvernig þáttalíkanið er hugsað fyrir
hluta afSF-36.
Þáttagreining fer þannig fram að úrtak er beðið að
svara spurningalistanum (skalanum) og síðan eru svör
þeirra kóðuð og slegin inn til tölfræðilegrar greiningar.
I þáttagreiningu er áætluð stærð tengsla milli spurn-
ingarinnar og hugtaksins á grundvelli svara úrtaksins.
Tölfræðilega úrvinnslan byggir á því að reikna út
tengsl spurningarinnar við allar hinar spurningarnar
í einu. í tilfelli SF-36 væri til dæmis prófað hvernig
spurningar um líkamlega verki tengjast hver ann-
arri og svo framvegis. Þessi tengsl eru kölluð factor
loadings á ensku. Þannig fengist heildarmynd af teng-
ingunum innbyrðis sem síðan gæfi upplýsingar um
hversu sterkt líkanið af skalanum var. Ef tengsl eru
tölfræðilega marktæk þá styrkir það gildi skalans.
Þáttagreining nýtist þannig í þróun skala við að
prófa:
- Hvort spurningar (e. item) tilheyra ákveðnu
undirhugtaki skalans. Ef einhver spurning virð-
ist samkvæmt þáttagreiningu ekki tilheyra hug-
takinu er prófað að taka hana út og endurprófa
skalann.
- Hvernig skalinn sem heild virkar sem mælitæki
á hugtakið.
Þáttagreining hefur því aðallega að markmiði að
einfalda gögnin (e. data reduction). Þegar búið er að
komast að eiginleikum skalans eftir þáttagreiningu er
hægt að mæla áreiðanleika hans með ýmsum aðferð-
um og er þá oft reiknaður svokallaður innri áreiðan-
leiki (internal consistency) með Cronbach’s alfastuðli
eða KR-20 á öllum þeim spurningum sem eftir eru að
lokinni þáttagreiningu innan hvers þáttar fyrir sig.
Til eru tvær tegundir þáttagreiningar og nefnast
þær á ensku Confirmatory Factor Analysis (CFA)
og Exploratory Factor Analysis (EFA). Flestir sem
hafa framkvæmt þáttagreiningu þekkja EFA, en sú
aðferð byggir á því að rannsóknamaður gerir sér ekki
fyrirfram hugmynd um hvernig líkanið Iítur út, hann
ákvarðar ekki fyrirfram
hve mörg hugtök er um
að ræða, heldur lætur for-
ritið um að reikna út lík-
legasta fjölda hugtaka og
hvaða spurningar tengjast
hverju hugtaki. í CFA er
hins vegar ákveðið fyrir-
fram hvernig líkanið lítur
út byggt á þekkingu á
viðfangsefninu og líkanið
prófað. Af þessum tveim
tegundum er CFA mun
sterkari aðferð vegna þess
að hún prófar í raun líkan en lætur ekki tölfræðiforrit
finna besta lfkanið eins og gert er í EFA.
Til er ágætur texti á íslensku um þróun mælitækja
(3). Að auki er til mjög aðgengileg bók á ensku (1).
Fyrir þá sem vilja kynna sér CFA er bent á bók eftir
Bollen (4).
Heimildir
1. deVellis RF. Scale Development. Theory and Applications.
Newbury Park: Sage Publications, 1991.
2. Ware JJ, Sherbourne CD. The MOS 36-item short-form health
survey (SF-36). I. Conceptual framework and item selection.
Medical Care 1992; 30:473-83.
3. Árnadóttir G. Þróun mælitækja: stöðlun, réttmæti og áreiðan-
leiki. I: Sigríður Halldórsdóttir og Kristján Kristjánsson (ritstj.)
Handbók í aðferðafræði og rannsóknum í heilbrigðisvísindum.
Akureyri: Háskólinn á Akureyri, 2003.
4. Bollen KA. Structural Equations with Latent Variabies. New
York: John Wiley & Sons, 1989.
Anna Birna
Almarsdóttir
mnaba@hi.is
Höfundur er lyfjafræðingur,
dósent í stefnumörkun og
stjórnun lyfjamála við lyfja-
fræðideild HÍ og framkvæmda-
stjóri ráðgjafafyrirtækisins
AL-BAS ehf.
Læknablaðið 2004/90 8 8 9