Vísbending - 01.01.2013, Blaðsíða 1
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
2013
EFNISYFIRLIT
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V Í S B E N D I N G • 1 0 T B L 2 0 1 3 1
15. mars 201310. tölublað31. árgangur
ISSN 1021-8483
Árni Vilhjálmsson var frumkvöðull í viðskiptalífinu og Háskólanum.
Hann hafði mikil áhrif á nær alla viðskiptafræðinga frá Háskólanum í 40 ár.
Árni tók virkan þátt í atvinnulífinu með setu í stjórnum margra af helstu fyrirtækjum landsins.
Hann var arkitekt að kaupum á Granda en líka á undan sinni samtíð í öðrum einkavæðingarhugmyndum.
1
32 4
Árni Vilhjálmsson prófessor
framhald á bls. 2
Stofnun HvalsF aðir minn, Vilhjálmur Árnason, og Loftur Bjarnason hófu samstarf í útgerð árið 1936 með stofnun Fiskveiðahlutafélagsins Venusar. Með þeim í félaginu var lengi Þórarinn Olgeirsson, ræðismaður í Grimsby. Faðir minn varð skipstjóri á skipi þeirra, Venusi. Hann var reyndar í fríi sumarið 1946 þegar ég hafði sem mest upp úr mér! Þeir félagar létu svo smíða
„nýsköpunartogarann“ Röðul, sem
hóf veiðar 1948. Þeir voru aldrei með
fleiri en tvö skip í gangi. Þegar komið
var fram á árin 1972-73 höfðu mínir
menn fengið nóg af útgerð og Röðull
var seldur í brotajárn. Þegar gert hafði
verið upp á milli ólíkra útgerðarhátta
um starfsskilyrði hafði iðulega hallað
á togaraútgerð. Á þessum tíma hafði
fiskveiðilögsagan enn ekki verið færð út
fyrir 12 mílur. Félagið Venus hélt áfram
að vera til sem eignarhaldsfyrirtæki,
aðallega með hlutabréf. Á árunum
1947-48 höfðu Loftur og faðir minn
forystu um stofnun Hvals hf. Venus hf.
og félag í eigu Halldórs Þorsteinssonar,
sem hafði á sínum tíma valist til
skipstjórnar á fyrsta togaranum, sem
smíðaður var fyrir Íslendinga og kom til
landsins 1907, lögðu til samans rúmlega
helming hlutafjárins, með innstæðum
sínum í Nýbyggingasjóði, en þær
höfðu veitt félögunum hvoru fyrir sig
rétt til að kaupa „nýsköpunartogara“.
Í hópi annarra stofnhluthafa voru
nokkrir virtir kaupsýslumenn, nokkrir
togaraskipstjórar og margir skipverjar
á togaranum Venusi. Ekki blés byrlega
Á rni Vilhjálmsson prófessor og stjórnarformaður HB-Granda lést 5. mars síðastliðinn eftir stutta sjúkdómslegu. Árni hafði geysilega mikil áhrif á viðskiptalíf á Íslandi síðastliðin fimmtíu ár, bæði með kennslu við Háskóla Íslands en ekki síður með þátttöku í stjórnum fjölmargra fyrirtækja. Árni var einstakur maður sem hafði á löngum ferli öðlast afburða þekkingu á bæði íslensku atvinnulífi og helstu kenningum í viðskiptafræði, stjórnun og fjármálafræði. Vísbending er að þessu sinni öll helguð minningu Árna. Efnið byggir að miklu leyti á viðtali Eyþórs Ívars Jónssonar við Árna í jólablaði Vísbendingar árið 2003.
við upphaf þessarar óvissuferðar. Í
lok annars rekstrarárs félagsins, 1949,
höfðu tapast 90% af hlutafénu.
Afkoman snarbatnaði svo á næsta ári við
meiriháttar gengislækkun krónunnar og
fyrir áhrif Kóreustríðsins með hækkun
á verði afurða. Að jafnaði gekk þessi
rekstur dável og ágætlega nokkur síðustu
árin, áður en bann við hvalveiðum í
atvinnuskyni gekk í gildi áríð 1986. Við
tók fjögurra ára tímabil vísindaveiða,
en eðli þeirra samkvæmt var félaginu
gert að skila til ríkisins þeim óverulega
hagnaði, sem af veiðunum hlaust. Allan
tímann, sem þessar stórhvalveiðar voru
stundaðar, voru notaðir til þess 4 bátar.
Bátarnir, sem beitt var undir lokin voru
að vísu búnir aflmeiri vélum en þeir,
sem byrjað var með. Aldrei kom til tals
að auka sóknarmáttinn með því að bæta
við skipum. Þá voru heldur ekki hafðir
uppi tilburðir til þess að nýta nýjungar í
tækni við leit að hvölum, heldur stuðst
við sömu einföldu aðferðina, sem beitt
hafði verið í aldanna rás. Ég ætla, að í
óvissunni um veiðiþol hvalastofnanna,
sem þó sá aldrei á, hafi menn verið sáttir
við það sem þeir báru úr býtum.
Vikurit um vi
ðskipti og efna
hagsmál
V Í S B E N D
I N G • 2 8
T B L 2 0 1
3 1
Næsta Ísland
?
15. júlí 2013
28. tölublað
31. árgangur
ISSN 1021-848
3
Tækniframfarir
skipta
miklu máli varð
andi verð-
mætasköpun. E
ru Íslendingar
með í þeirri skö
pun?
Hæfi stjórnarm
anna
hefur áhrif á trú
verðug-
leika stofnana.
Lokum
kjaftaklúbbum.
Íslensk fyrirtæk
i útvista
verkefnum til þ
ess að
draga úr kostna
ði og fá
aðgang að þekk
ingu.
Sjálfsmat stjórn
a hefur
aukist verulega
á Íslandi á
þessu ári og er
öðrum til
fyrirmyndar.
1
32
4
Nýlega ga
f ráðgjafarfyrir
tækið Mc-
Kinsey út ran
nsókn á tækn
ifram-
förum sem eru
líklegar til að
skapa mestu
verðmætin fram
til ársins 2025
. Þó deila
megi um niðurs
töðurn ar og hug
myndir um
hægt sé að spá f
yrir um „the nex
t big thing“
þá er rannsók
n in vel unnin
og áhuga-
verð. McKinsey
velur tólf tæk
ni framfarir
sem sem fela í
sér ákveðna stö
kkbreytingu
eða skapandi e
yðilegg ingu byg
gða á nýrri
tækn i. Rannsók
nin er áhuga ve
rð fyrir alla
sem hafa áhuga
á nýsköpun og
rekstri fyr-
irtækja sem þur
fa að taka tillit
til breytinga
á umhverfinu í
rekstri sínum. H
ún er ekki
síður áhugave
rð fyrir stjór
nmálamenn
sem þurfa að ta
ka ákvarðanir u
m hvar og
hvernig er best
að fjárfesta al
mannafé til
þess að skapa
þjóð sinni sem
farsælasta
framtíð. Það sem
ætti að vekja at
hygli þess-
ara aðila er að Í
sland sem þjóð,
íslensk fyr-
irtæki eða stofn
anir eða íslensk
nýsköpun
getur vart talist
mjög framarleg
a í nokkurri
af þeim tólf tæ
kninýjungum s
em McKin-
sey menn telja
að eigi eftir að
skapa hvað
mest verðmæti
á komandi árum
.
Samkeppni
shæfni
Umræða u
m tækninýjung
ar hefur lengi
vel verið frama
ndi hagfræðing
um og
öðrum þeim se
m velta fyrir ha
gkerfum og
framþróun þjóð
a en skilningur
á hlutverki
tækni í verðmæ
tasköpun þjóða
hefur þó
farið vaxandi. U
mræða um skap
andi eyði-
leggingu og ha
gvöxt má rekja
til Joseph
Schumpeters
og Harvard
prófessorinn
Clayton Christ
ensen hefur fjal
lað ágætlega
um mikilvægt t
ækninýjunga fy
rir fyrirtæki.
Flest bendir til
þess að tækniný
jungar leiki
stærra hlutverk
í verðmætasköp
un á seinni
árum en áður o
g hefur aukist v
erulega frá
iðnbyltingunni.
Talsvert hefur
verið rætt um
hið nýja
Ísland og gam
la Ísland og j
afnvel sam-
keppnishæfni þ
jóðarinnar í k
jölfar fjár-
mála krísunnar
árið 2008. Þett
a er reynd-
ar umræða sem
á sér lengri a
ðdrag anda,
sér stak lega hva
ð varðar samk
eppnis hæfni
þjóðarinnar. T
vö viðhorf ha
fa verið að
skallast á undan
farin ár. Annars
vegar auð-
linda hugmynda
fræði og hins ve
gar ný sköp -
unarhugmyndaf
ræði. Því er stun
dum haldið
fram að þetta s
éu önd verð við h
orf en ekki
hugmyndir um
framþróun sem
styðja hvor
aðra. Íslend inga
r eru nýjungagja
rnir og hafa
verið ágætir í a
ð búa sér til líf
sviðurværi á
Íslandi og þann
ig tekist að kom
ast í flokk
þróaðri landa
frekar en þró
unarlanda.
Margir virðast
vona að náttú
ruauðlindir
eigi eftir sem áð
ur eftir að trygg
ja hagvöxt
fyrir þjóðina en
aðrir hafa bent
á að það er
blekking að slík
ar auðlindir eina
r og sér geti
drifið áfram hag
vöxt á Íslandi. Þ
að gæti hins
vegar verið að
landinn verði a
ð leggjast á
bæn í þeirri trú
vegna þess að þa
ð er erfitt að
sjá að íslendinga
r séu leiðandi eð
a framarlega
sem skapandi fr
umkvöðlar eða þ
átttakendur
þegar fyrr nefnd
ar tólf tæknifr
amfarir eru
skoðaðar.
Trúin á fram
tíðina
Reynslan a
f því að búa til
næstu lykil-
atvinnuvegi á
Íslandi er ekke
rt sér-
staklega góð ef
horft er á sögu
t.d. fiskeld is
eða fjármálamið
stöðvar en áhæ
ttan við að
leggjast á bæn
hlýtur að vera
öllu meiri
en að hafa frum
kvæðið að því s
kapa eigin
framtíð. Næsta
Ísland þyrfti a
ð vera land
sem tekur þátt
í þróun á tækni
byltingu og
nýtir sér tæknif
ramfarir til þes
s að byggja
upp og skapa n
ý verðmæti.
Far-net - Lóf
atæki eins og sím
ar og spjaldtölv u
r eru
komin í almenn
a notkun og not
kun nets ins með
slíkum tækjum e
r líkleg til þess að
vera orðin meiri
árið
2015 en í með
hefðbundnum b
orð- og fartölvu
m.
Iphone er jafnö
flugur og súper
tölvan árið 197
5 en
kostar 1/15000 a
f verði tölvunnar
.
Sjálvirkni þek
kingarvinnu - Fr
amfarir í gervigre
ind,
getu véla til þess
að læra og viðm
óts og samskipta
við tæki getur l
eitt til mikillar
framleiðniauknin
gar
þekkingarstarfsm
anna, sem eru u
m 9% af vinnu
afli
heimsins. Watso
n tölvan sem v
ann Jeopardy 2
011
var 100 sinnum
öflugri en Deep
Blue tölvan sem
varð
skákmeistari árið
1997.
Internet hluta
- Með auknum
möguleikum ei
ns og
skynjurum og v
irkjum sem teng
ja saman hluti o
g
vélar er hægt að
búa til kerfi sem
ekki var mögul
egt
áður, allt frá vat
nskerfum til hei
lbrigðiskerfa. Ko
stn-
aðurinn á MEM
S skynjurum he
fur t.d. lækkað
um
80 – 90% á síðu
stu fimm árum.
Tölvuský - T
ölvuský gera það
að verkum að h
ægt
er að bjóða hug
búnað og þjónu
stu á netinu og
gera kaup á sérst
ökum hugbúnað
i óþarfan. Það er
um
þrisvar sinnum d
ýrara að eiga gag
naþjón en að lei
gja
pláss á netinu.
Næsta kyns
lóð vélmenna - V
élmenni eða rób
otar
hafa stöðugt ve
rið að þróast og
geta í aukn-
um mæli leyst
mannshöndina
af. Þróun á næ
stu
kynslóð vélmenn
a sem styðja við
mannshöndina
og
jafnvel leys a han
a af. Kostnaðuri
nn á hefðbundn
um
iðnaðarvélmenn
i hefur lækkað um
80% með tilkom
u
nýrrar kynslóðar
af vélmennum.
Sjálfvirk eða
hálf-sjálfvirk f
arartæki - Sjálf
virkar
bifreiðar Google
keyrðu meira
en þrjúhundruð
þúsund mílur um
götur um allan
heim og lentu ei
n-
ungis einu sinni
í árekstri – sem v
ar að mannavöld
um.
Sjálfvirk faratæk
i geta dregið ver
ulega úr kostnað
i og
hálfsjálfvirk farat
æki geta aukið ör
yggi.
Næsta kyns
lóð líftækni - Þa
ð tók 13 ár og h
átt í
þrjá milljarða b
andaríkjadollara
að kortleggja
erfðaefni manns
ins í Human Ge
nome Project. S
ama
verk tekur nokk
rar klukkustund
ir og nokkur þú
sund
dollara núna. Það
er hægt að lesa ú
r erfðaefni og bú
a til
erfðaefni sem var
óhugsandi áður.
Slík tækni getur
haft
þau áhrif að t.d.
hægt er að sérsn
íða lyf og læknin
ga-
aðferðir að sjúkli
ngum í stað þess
að prófa sig áfra
m.
Orkugeyms
la - Þegar Þj
óðverjar ákváðu
að
hætta að framle
iða kjarnorku va
r gríðarlegum
fjárhæðum varið
í rannsóknir á
orkumálum og
ekki
síst á hvernig ge
yma mætti orku
. Liþíum batterí
eru
dæmi um framþ
róun í batteríum
en kostnaður he
fur
lækkað um 40%
síðan 2009.
3D prentun
- Sennilega hefð
i engan órað fyr
ir því
að hægt væri að
prenta út nýja li
fur með þrívídd-
arprentara fyrir f
áeinum misserum
en þrívíddarpren
t-
ara tækni hefur
þegar opnað slí
ka möguleika. J
afn-
framt hafa þrív
íddarprentarar o
pnað nýjar vídd
ir í
framleiðsl u á alls
konar vörum.
Hátækni-ef
ni - Stöðugt eru a
ð verða til ný efn
i sem
geta gjörbreytt f
ramleiðslu og ne
yslu. Efni sem
breytast eftir aðs
tæðum, laga sig
að aðstæðum, na
nó-
efni og málmar m
eð minni eru dæm
i um efni sem get
a
breytt vörum fra
mtíðarinnar.
Tækni fyrir
olíu- og gasvinn
slu - Ný bortæk
ni og
steinvinnsla þýð
ir að hægt er að
sækja olíu- og
gas þangað sem
var óhagkvæm
t að sækja áður
. Á
síðustu fjórum á
rum hefur skilv
irkni við vinnslu
úr
olíubrunn um au
kist tvöfallt og í g
asvinnslu þrefallt
.
Endurnýtanl
egir orkugjafar
- Endurnýja
nlegir
orkugjafar eru Í
slendingum ekk
i ókunnir en Ís-
land er þekkt fy
rir jarðvarmavin
nslu og vatnsork
u en
hefur litla þekkin
ga á sól-, vind- o
g sjávarorku. Mi
kil
þróun á sér stað
í sólarorku og h
efur kostnaður á
kw
lækkað um 86%
síðan 2000 og fr
amleiðsla á sólar-
og
vindorku aukist
um átjánfalt.
Tólf tæknifra
mfarir sem s
kapa mest v
erðmæti fra
m til 2025
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V Í S B E N D I N G • 3 8 T B L
2 0 1 3 1
7. október 2013
38. tölublað
31. árgangur
ISSN 1021-8483
Verkalýðshreyfingin hefur
á réttu að standa um að
gengisfesta er grunnur
hóflegra samninga.
Óvissa er mikil í
efnahagsmálum. Samt
eru aðstæður allgóðar, ef
vel verður á haldið.
Paul Krugman mun
vera upphafsmaður
kenningarinnar um að á
Íslandi sé allt í himnalagi.
Á atvinnulífið sér
ekki lengur neinn
bandamann í
stjórnmálum á Íslandi?1 32
4
Hver v gn næst verðbólgan
e ki niður?
ÁÍslandi er v
erðbólgan viðvarandi
vandamál. Reglulega birtast fréttir
af því hve miklu af verðgildi sínu
kró an hafi tapað miðað við þá dönsku.
Á abilið þarf ekki að verða mjög langt til
þess að reiknað gildi íslensku krónunnar
sé innan við 1% af því sem hún var í
upphafi. Þess ber auðvitað að gæta að
síðustu 20 ár hefur óðaverðbólga ekki
v rið vandamál nema á árunum 2008-9.
Langþráð m r mið
Einn mælikvarði á efnahagslegan
stöðugleika er að verðbólga sé hófleg.
Flestir hagfræðingar eru á því að
verðbólga á bilinu 1-2% sé í sjálfu sér
ekki hættuleg. Þannig hefur hún verið
í flestum nágrannalö dum Íslands
undanfarna tvo áratugi. Danir glímdu
við mikinn verðbólguvanda í kringum
1990. Þeir tóku það ráð að binda
krónuna við evru, þó að þeim sé í sjálfu
sér ekki skylt að nota Evrópumyntina.
Síðan hefur verðbólga þar verið hófleg
ólík því se gerist á Íslandi. Á mynd 1
sést hve langt verðbólga á Íslandi hefur
verið yfir Maastricht mörkunum, en
þau eru sett til þess að gæta þess að
efnahagsþróun í Evrópuríkjunum sé sem
líkust. Eftirsóknarvert er að ná þeim
markmiðum, burtséð frá áformum um að
fá fulla aðild að Evrópusambandinu.
Gengi krónunn r er
skaðvaldur
Flestir eru sammála um ð tveir þættir,
sem þó eru ekki óháðir, valdi estu um
verðbólguna. Annar er breyting á gengi
krónunnar og hinn hækkun á launum
umfram greiðslugetu fyrirtækjanna.
Margoft hefur verið bent á það að þrátt
fyrir tugprósentahækkun launa hefur
kaupmátturinn lítið hreyf t. Í hvert
skipti sem hann fer umfram 1,5 til 2,0%
á ári er eins og kippt sé í spotta og hann
lækkar aftur. Á árunum 1995 til 2007 var
óvenjulangt skeið kaupmáttaraukningar
Mynd 1: Munurinn á verðbólgu á Í
slandi og
Maastrict-markmiðunum 2001-13
Mynd 2: Tólf mánaða breyting á ge
ngis-
vísitölunni 2002-13
Heimild: Seðlabanki Íslands
Heimild: Seðlabanki Íslands
framhald á bls. 4
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V Í S B E N D I N G • 3 4 T B L 2 0 1 3 1
2. september 2013
34. tölublað
31. árgangur
ISSN 1021-8483
Flugvöllurinn í
Reykjavík hefur verið
umdeildur allt frá
fyrstu tíð.
Hlutabréfavísitölur eru
vel þekktar en margir
gera sér litla grein fyrir
samsetningu þeirra.
Forsætisráðherra er
bjartsýnn sem er gott.
Þjóðin hefur ekki hrifist
af bjartsýni hans.
Morgunblaðið hefur verið
gagnrýnið á fréttaflutning
Ríkisútvarpsins. Nú virðist
útvarpið ætla að taka sig á.
1 32 4
framhald á bls. 2
Flugvöllur í miðri borg
Því hefur verið haldið fram að Reykjavíkurflugvöllur sé ekki síður mikilvægur fyrir borgina en góð höfn. Góðar samgöngur skipta máli fyrir alla byggð. En Reykjavík byggðist á mjóu nesi og flugvöllurinn tekur mikið pláss. Völlurinn fór yfir á fjórða tug íbúðarhúsalóða í Skildinganesi þegar hann var gerður, árið 1940,1 og hann lá upp að meginbyggð Reykjavíkur. Ekki fór milli mála að hann hamlaði gegn vexti bæjarins. Samfelld byggð í bænum var um það leyti 250 hektarar, en flugvöllurinn og ráðgert bannsvæði kringum hann var 270 hektarar.2 Í umræðum um flugvöllinn eftir stríð kom oft fram að finna þyrfti honum annan stað. Geir Hallgrímsson borgarstjóri sagði til dæmis að æskilegt væri að Reykjavíkurflugvöllur yrði ekki til frambúðar í Vatnsmýrinni, en ekki væri hægt að leggja hann niður fyrr en önnur lausn hefði fengist.3
Mikilvægi flugvallarins fyrir Reykvíkinga hefur minnkað. Borgarbúar fara oftast á bílum um landið. En í samgöngum landsbyggðarfólks við höfuðborgina gegnir völlurinn enn lykilhlutverki, einkum á veturna. Hagsmunir landsmanna allra af flugvellinum eru meiri en ef Reykvíkingar einir eru spurðir.
Flugvélar byrjuðu að hefja sig til lofts úr Vatnsmýrinni 1919 en það var ekki fyrr en rúmum tveim áratugum síðar sem hafist var handa við flugvallargerð þar. Setulið Breta stóð fyrir verkinu. Reykvíkingar höfðu sjálfir íhugað að gera flugvöll á þessum slóðum, en ekkert hafði verið ákveðið ,,enda var því af sumum haldið fram, að flugvöllur svo nærri bænum myndi hafa þvílíka ókosti í för með sér, að slíkt væri eigi gerlegt. Einkum var því haldið fram, að innan bæjar og í næsta nágrenni hlyti að fara
undir hann óhæfilega mikið land, sem bærinn þyrfti á að halda til annars.“4 Þegar kom fram yfir 1960 var ljóst að Reykjavíkurflugvöllur væri of lítill fyrir nýjustu millilandaflugvélar. Árið 1962 lagði flugvallarnefnd, skipuð af samgönguráðherra, til að nýr flugvöllur yrði á Álftanesi, ef hann yrði ekki of dýr.5 Mikið var rætt um þá hugmynd og fleiri kosti sem nefndir voru, en ekkert varð úr framkvæmdum. Millilandaflugið færðist til Keflavíkur. Það var ekki óumdeilt, meðal annars vegna fjarlægð Keflavíkur frá höfuðborginni. Auk þess var því haldið fram að aðstæður væru verri í Keflavík en í Reykjavík og á Álftanesi. Jóhannes Snorrason flugmaður sagði að lendingarskilyrði væru yfirleitt mun betri í Reykjavík en á Keflavíkurflugvelli, enda væri Reykjavík varin fjöllum á flesta vegu. Þar við bættist að Keflavíkurflugvöllur væri í „169 feta hæð“ yfir sjó, en það gæti komið sér illa þegar lágskýjað væri.6 Áhyggjur af veðurfari á Keflavíkurflugvelli reyndust ekki eiga við mikil rök að styðjast og leiðin þangað styttist með bættum samgöngum. Að mestu var lokið við að steypa veg frá Hafnarfirði til Keflavíkur árið 1965. Leiðin varð enn greiðfærari
eftir að vegurinn var tvöfaldaður að miklu leyti á árunum 2003-2010.
Árið 2001 samþykktu Reykvíkingar naumlega í atkvæðagreiðslu að flugvöllurinn skyldi víkja úr Vatnsmýrinni eftir 2016. Þátttaka var aðeins 37% og niðurstaðan ekki bindandi, en unnið hefur verið í samræmi við hana. Samkvæmt drögum að skipulagi fyrir árin 2010-2030 víkur flugvöllurinn í áföngum. Ráðgert er að litla flugbrautin (norðaustur-suðvestur) fari á þessu ári, en þá losnar land fyrir 1.300 íbúðir. Einkaflug fer árið 2015 og verður þá hægt að byggja 100 íbúðir. Norður-suðurbraut á að fara árið 2016, en þá verður aðeins ein braut eftir á vellinum. Þá losnar land fyrir 1.600 íbúðir. Síðan virðist eiga a loka austur-vestur-brautinni árið 2024, en þá losnar land fyrir 3.300 íbúðir. Alls er hugmyndin að liðlega 6-7 þúsund íbúðir verði í Vatnsmýrin i auk atvinnuhúsnæðis.7
Kostnaðar- og nytjagreining
Kostnaðar- og nytjagreiningu er ætlað að veita leiðsögn um opinberar fram-kvæmdir. Hún getur verið öflugt tæki,
Sigurður Jóhannesson
hagfræðingur