Þjóðlíf - 01.04.1988, Blaðsíða 26

MENNING
þakklætis í hvert sinn sem hann fær nýja bók
hins mikla íslendings Gunnars Gunnarsson-
ar í hendur. Jafnvel þótt ætla mætti, að rétt-
arfarsdeilur í miðaldasamfélagi íslendinga
ættu lítið erindi til erlendra lesenda, þá leiðir
þessi nýja bók Gunnarssonar okkur í allan
sannleik um að sérhver mannleg athöfn og
ákvörðun tekur mið af almennu lögmáli,
sem krefst þess, að því verði fullnægt... Bæk-
ur skáldsins Gunnarssonar eru sannkölluð
meistaraverk, sem bera sérlega fágaðri og
fullkominni list vitni. Um leið og þær hrífa
lesandann vegna þeirra sjálfum sér sam-
kvæmu lífsviðhorfa, sem í þeim gætir, veita
þær okkur nútímamönnum innsýn í líf horf-
inna kynslóða, með þeim hætti að þær færast
okkur sjálfum nær í tíma. Við heillumst af og
teljum okkur auðugri eftir lesturinn. Okkur
er ljóst, að hér er á ferðinni skáld sem hefur
fágætt og stórfenglegt lag á að lýsa lífi og
sérkennum Germana. íslenskar skáldsögur
þess eru bornar uppi af þeirri kröfu, að
skáldskapur verði að vera nálægur lífinu
sjálfu og ósvikinn, jafnvel þótt hann sæki efni
til löngu liðinna tíma. Við tökum sérhverri
náðargjöf skáldsins fegins hendi og leggjum
bókina frá okkur að lestrinum loknum, al-
sælir og ríkari eftir að hafa kynnst viðhorfum
þess til lífsins og veraldarinnar. Skáldið lætur
sér ekki nægja að virða heiminn fyrir sér,
heldur eru bækur þess einnig fullar af lífi og
athöfn." (Der Norden, 1937, bls. 542).
Við byggjum „hreiður“
fyrir skáldið
Pað var ekki að undra þótt sú hrifning á
verkum Gunnars, sem lýsir sér í slíkum skrif-
um, tæki á sig ýmsar aðrar myndir. I tilefni
fimmtugsafmælis skáldsins, þann 18. maí
1939, var því haldið veglegt teiti í ráðhúsinu í
Liibeck. Þar voru saman komnir allir helstu
oddamenn Norræna félagsins, þeirra á með-
al forseti þess og héraðsstjóri (Gauleiter)
nasista, Henrich Lohse. Þetta var reyndar
ekki einungis afmælisveisla, heldur jafn-
framt kveðjuhóf fyrir skáldið, sem þá var að
ljúka langri Þýskalandsdvöl og flytjast bú-
ferlum frá meginlandi Evrópu til íslands.
Áðurnefndur forseti Norræna félagsins,
Hinrich Lohse (sem síðar var gerður að
landsstjóra Hitlers yfir þeim svæðum sem
Þjóðverjar hertóku við Eystrasalt) flutti
ræðu til heiðurs Gunnari, þar sem hann
þakkaði skáldinu óbrigðula vináttu þess í
garð þýsku þjóðarinnar og ötulan stuðning
þess við Norræna félagið.
í frásögn af svarræðu Gunnars, sem finna
má í „Norðrinu" segir að hann hafi lýst við-
horfi sínu til Norðurlanda og undirstrikað að
honum hafi frá upphafi verið ljóst að nauð-
synlegt væri að treysta vináttubönd Þjóð-
verja og Norðurlandabúa. Þvínæst er haft
eftir Gunnari að hann hafi orðið vitni að
mestu niðurlægingu Þýskalands og ekki vilj-
að trúa því, að þar væri um varanlegt ástand
að ræða heldur verið sannfærður um að
Þýskaland ætti eftir að rétta úr kútnum og
skipa sér aftur í hóp öflugra stórþjóða. Sjálf-
ur hafi hann orðið vitni að þessari þróun.
Jafnvel þótt hann hverfi nú til átthaganna og
setjist að svo órafjarri Þýskalandi, muni
hann halda áfram að leggja þessari þróun lið
með því að rækta tengslin milli þjóðanna.
(Der Norden, 1939, bls. 199).
I sama árgangi tímaritsins er einnig að
finna grein eftir þýska húsameistarann Fritz
Höger, sem ber þá sérstæðu yfirskrift: „Við
byggjum hreiður handa Gunnari Gunnars-
syni á heimaeyju hans“ (Wir bauen Gunnar
Gunnarsson auf seiner Heimatinsel einen
Horst, Der Norden, 1939, bls. 156). í þeirri
grein kemur fram, að húsameistarinn Höger
hefur í hyggju að annast smíði á vistarverum
skáldsins á Skriðuklaustri. Höger, sem kveð-
ur sig finna til djúps skyldleika við Gunnar,
ekki síst vegna þess að báðir séu þeir bænda-
synir, telur það mikla upphefð að hann skuli
til þess kallaður að byggja yfir hið mikla
skáld á eyjunni í norðri. Enda þótt það verði
að teljast óvenjulegt að kenna hús skáldsins
við hreiður, er ekki ljóst hvort hér var um að
ræða beina skírskotun til „arnarhreiðurs"
Foringjans í Berechtsgaden.
Skáld á fund Foringjans
Eftir að Gunnar flutti til íslands heimsótti
hann Þýskaland aftur í ársbyrjun 1940 og
ferðaðist þá í nokkrar vikur landshornanna á
milli til að lesa úr verkum sínum. í „Norðr-
inu“ er þess getið, að skáldinu hafi hvarvetna
verið tekið með kostum og kynjum, auk þess
sem því hafi verið hampað í útvarpi og blöð-
um. Að sögn tímaritsins endaði þessi yfirreið
með aukalestri í Lúbeck. Að honum loknum
er Gunnar sagður hafa látið ágóðann af
miðasölu og þóknun fyrir lesturinn renna til
Vetrarhjálpar Þriðja ríkisins.
Áður en Gunnar yfirgaf Þýskaland, eftir
þessa sigurför gekk hann á fund Foringjans
sjálfs. í fréttatilkynningu, sem prentuð var
með feitu letri í aprílhefti „Norðursins" 1940
segir að Foringinn hafi tekið á móti hinu
fræga íslenska skáldi þann 20. mars. í fylgd
með skáldinu hafi verið héraðsstjórinn Hin-
rich Lohse, forseti Norræna félagsins og Dr.
Dreschler, (yfir)borgarstjóri í Lúbeck. (Der
Norden, 1940, bls. 122).
Það voru reyndar ýmsir fleiri íslenskir
andans menn en skáldið Gunnar, sem lásu
yfir Þjóðverjum á þessum árum. í janúar
1939 gerði Dr. Alexander Jóhannesson, pró-
fessor við Háskóla íslands víðreist um Þriðja
ríkið og flutti erindi, sem hann nefndi
„söguleg og menningarleg tengsl Islands og
Þýskalands“ (Der Norden, 1939, bls. 65).
Kamban tekið af fögnuði
Rúmu ári fyrr, eða í október 1937, var
skáldið Guðmundur Kamban á ferð í Þýska-
landi í boði Norræna félagsins og flutti erindi
í 16 borgum. í þeim lestrum fjallaði Kamban
um fund Ameríku og ferðir íslendinga í vest-
urveg á árunurn 986-1013 (Der Norden, 1937,
bls. 539). í upphafi þeirrar reisu efndi Nor-
ræna félagið til blaðamannafundar með
Kamban í Berlín, þarsem fyrsti lesturinn var
haldinn. Berlínarblöðin gerðu reisu hins ís-
lenska skálds þó lítil skil. Það var að líkind-
um ekki vegna áhugaleysis, heldur virðist
hún hafa fallið í skuggann af heimsókn
Þýskalandsvinarins Mússólínís, en hann
heiðraði Þjóðverja með nærveru sinni á sama
tíma.
í janúar 1938 var Kamban aftur boðið til
Þýskalands, en þá var skáldið viðstatt frum-
sýningu á skopleik sínum „Zeitlose Gewand-
er“ (Tímalaus klæði), sem sett var á svið í
borginni Cera. í tímariti Norræna félagsins
er þess getið, að hér hafi verið um frumupp-
færslu verksins að ræða og þí verið tekið með
miklum fögnuði (DerNorden, 1938, bls. 64).
Ðjartur og Laxness ekki
í húsum hæfir
Nokkrar skáldsögur Kambans voru
þýddar á þýsku á dögum Þriðja ríkisins.
Hins vegar verður ekki séð að skáldsögur
Halldórs Laxness hafi notið vinsælda meðal
þýskra áhugamanna um norræn efni á þess-
um árum. Þegar „Sjálfstætt fólk" kom út á
þýsku í Vínarborg árið 1936 skrifaði fyrr-
nefndur Jessen klausu um söguna af Bjarti
sem birtist í tímariti Norræna félagsins. Þar
kveður við annan tón en í skrifum höfundar
um skáldskap Gunnars Gunnarssonar. Jes-
sen segir í umsögn sinni að skáldsaga Lax-
ness sé bæði „drungaleg" og ,.hörð“. Það er
athyglisvert, að hann finnursögunni af Bjarti
það til foráttu að í henni sé ekkert að finna
„sem við getum nýtt í okkar eigin lífi" (Der
Norden, 1936, bls. 491).
Af þeim orðum má ráða, að menningarvit-
um Norræna félagsins hafi verið í mun að
rithöfundar settu saman „uppbyggilegar"
bækur. Það var í anda þeirrar dýrkunar á
norrænu kyni^sem fyrr var nefnd, að halda
að þýskum lesendum þeim bókum einum
sem fjölluðu á „jákvæðan" hátt um lífið í
norðri. Sú viðleitni var í fyllsta samræmi við
þá meinlegu firru, að ljóshæðir og bláeygir
Germanir væru gerðir af göfugra efni en
Gyðingar og annað „undirmálsfólk". Kot-
bóndinn Bjartur í Sumarhúsum gekk aftur á
móti þvert á hina germönsku hetjuímynd og
var því ekki húsum hæfur í menningarsölum
nasista.
Arthúr Björgvin Bollason/Múnchen
(Þessi grein er byggð á kafla úr bók sem
höfundur vinnur að um hlut norrænnar
menningar í hugmyndafræði nasismans)
26