Þjóðlíf - 01.05.1989, Page 34

ERLENT
Umbrot og ferskleiki
Þankar frá listaborginni Búdapest, þar sem fortíðinni eru gerð skil,
stjórnarandstœðingar sœkja í sig veðrið og vor leikur um
menningarlífið
hann hafði tórað í embætti. Sumir segja þó
ástæðurnar fyrir löngum stjórnmálaferli
hans ekki einskæran áhuga á að vísa þegnum
sínum fram eftir veg heldur hafi hann viljað
firra sjálfan sig því að þurfa að svara til saka
vegna aftökunnar á Imre Nagy.
Hver vildi Nagy feigan?
Kadar komst til valda í byrjun nóvemb-
ermánaðar 1956 fyrir tilstuðlan Sovétmanna.
Það sem gerðist í raun á bak við tjöldin síð-
ustu daga uppreisnarinnar veit enginn nema
hann með nokkurri vissu. Og Janos Kadar er
þögull sem gröfin. Jafnvel nánustu vinir hans
segja að hann hafi aldrei fengist til þess að
minnast á örlög forsætisráðherrans.
En hver var Imre Nagy? í uppreisninni
krafðist múgurinn sem ruddist eftir götum
höfuðborgarinnar eins og óstöðvandi jökul-
hlaup þess að hann yrði aftur gerður að for-
sætisráðherra en Nagy hafði hrökklast frá
völdum árið 1955 eftir tveggja ára setu. Kröf-
ur fólksins báru þann árangur að Nagy var
settur í embætti á einni nóttu. Mikill fögnuð-
ur braust út með þjóðinni og sovéski herinn
sem barist hafði gegn uppreisnarmönnum
við hlið stjórnarinnar sættist á að halda úr
landi. Kadar var í nýskipaðri stjórn Nagys en
skyndilega hvarf hann á brott og í þann
mund sem menn héldu sjálfstæði landsins
blasa við birtist Janos Kadar að nýju ásamt
„fríðu“ föruneyti brynvarinna sovéskra
skriðdreka og tók öll völd í sínar hendur.
Ungverjar urðu að sætta sig við áframhald-
andi yfirráð kommúnista, að vera áfram í
Varsjárbandalaginu — og að sjá á bak leið-
toga sínum í kalda gröfina.
Merkasti viðburður
eftirstríðsáranna
Útförin 16. júní n.k. er vafalaust einn
merkasti viðburður í sögu Ungverjalands
eftir stríð. Hún er merki um nýja tíma, þar
sem horfið er frá ómannúðlegum kreddu-
kenningum og valdníðslu til umburðarlyndis
og lýðræðis — þótt hægt fari. Á síðustu vik-
um og mánuðum hefur orðið gífurleg þjóð-
ernisvakning í Ungverjalandi. 15. mars s.l.
fögnuðu hundruð þúsundir manna á götum
úti afmæli uppreisnarinnar gegn veldi Habs-
borgara á miðri síðustu öld — menn bera í
barmi sér skjaldarmerki landsins og rífast um
það á sama tíma hvort kóróna Stefáns 1., sem
sameinaði Ungverjaland árið 1000 eigi að fá
að tróna á því eins og það gerði áður. Þræðir
fortíðarinnar virðast allir koma upp á yfir-
borðið á sama tíma. Ungverjar standa á
tímamótum í sögu landsins; vonandi láta þeir
það tækifæri sem þeim nú gefst til að tryggja
lýðræðið í landinu sér ekki úr greipum
ganga, að þeir falli ekki í gryfju gamalla
klögumála heldur takist að brjóta sér nýja
leið til farsællar framtíðar.
Gunnsteinn Ólafsson
Vorlistahátíðin stóð í fullum gangi þegar tíð-
indamcnn Þjóðlífs voru á ferð í Búdapest um
daginn. Einkennandi var hve mikill fersk-
leiki og róttækni ríkti í öllu listalífi. Og í
kvikmyndagerð Ungverja er hafinn nýr kapí-
tuli, þar sem fátt er skilið undan af fortíðinni
og glæpa verkum kommúnista fyrir uppreisn-
ina 1956 gerð rækileg skil. f listalífinu eru
merki pólitískrar breytingar greinileg og
vestræn áhrif í viðskiptalífí leyna sér ekki
heldur.
Þegar gengið er um götur Búdapest er
tæpast að sjá að þetta sé kommúnísk borg.
Verslanir eru margar og sérstaklega er ein-
kennandi hve víða er tekið við krítarkortum:
viðskiptavinir með Visa, Eurocard og Din-
ers Club í vasanum eru hvarvetna boðnir
velkomnir í ungverskar verslanir. Raunar er
Ungverjum mjög umhugað um að gera vest-
ur-evrópskum ferðamönnum sem auðveld-
ast að heimsækja landið, enda gjaldeyririnn
dýrmætur sem þeir flytja með sér.
Vandkvæðalaust er að komast til landsins
og vegabréfsáritun fá menn á landamærun-
um. Kannski er líka eitthvað til í því að Ung-
verjaland sé „vestrænast Austur-Evrópu-
landa“. Skýringin á því getur þó varla legið í
staðsetningu landsins: Austur-Berlín er til
dæmis miklu „nær“ vestrænum áhrifum en
Búdapest, og yfirbragð hennar óumdeilan-
lega miklu „austur-evrópskara“ að öllu leyti.
Víst er að Ungverja munar mjög um þær
upphæðir sem ferðamenn flytja með sér til
landsins og þeir sækjast eftir sem mestum
viðskiptum við þá. Verðlag er ótrúlega lágt á
flestum hlutum á vestrænan mælikvarða:
hljómplötur kosta um hundrað krónur, fyrir-
taks máltíð með víni innan við tvö hundruð
og stúkusæti í óperuna sömuleiðis. Hins veg-
ar er verðið ekki eins lágt fyrir Ungverja
sjálfa: á auglýsingaspjaldi við sporvagnsstöð
var auglýst eftir vagnstjóra. Og launin: 5.000
forintur eða um 5.000 krónur á mánuði.
„Þökk sé Gorbatsjov"
Míhály og Marianna búa í gamalli íbúð
nálægt miðborg Búdapest og telja sig mjög
heppin að hafa fengið hana. Húsnæðisskort-
ur er gífurlegur í borginni og margt ungt fólk
býr með börnum sínum í litlum herbergis-
kompum í foreldrahúsum. Þau eru bæði 26
ára. Mihály er jarðfræðingur að mennt og
starfar við háskólann í borginni, Marianna
lauk háskólaprófi í sagnfræði, en er núna í
barneignarfríi; þau eiga sjö mánaða dóttur.
Barnsburðarleyfi ungverskra kvenna er þrjú
ár og er það liður í tilraunum stjórnvalda til
að örva barneignir í landinu.
Míhály bindur miklar vonir við núverandi
úrbætur. „Þökk sé Gorbatsjov", segir hann
og bætir við að breytingarnar hafi verið ótrú-
legar frá því Janos Kádár lét af völdum í
fyrra. Núverandi stjórn hefur reyndar gripið
til ýmissa óvinsælla efnahagsaðgerða, til
dæmis hækkað óbeina skatta af ýmsum
neysluvarningi, en samt sem áður bindur
fólk við hana miklar vonir. Vegur þar þyngst
sú staðreynd hve afskiptalaus öll mótmæli og
fjöldasamkomur eru látnar og einnig að út-
gáfa nýrra gagnrýninna dagblaða er látin
gjörsamlega óátalin.
Míhály segir fyrirmyndirnar að hinum
nýju ungversku stjórnmálaflokkum sóttar til
Vesturlanda. Hann segir jafnframt að það
séu einkum vinstriflokkar sem miðað sé við.
Hið lýðræðislega andóf í Ungverjalandi sé
reist á hugsjónagrunni vestrænnar jafnaðar-
stefnu.
Klassísk borg
Á hverju vori er haldin í Búdapest mikil
listahátíð þar sem flestum listgreinum eru
gerð rækileg skil. Um páskana gafst kostur á
að fylgjast með síðustu dögum þessarar há-
tíðar og sú reynsla er vissulega minnisstæð,
svo ekki sé meira sagt. En borgin sjálf er
auðvitað einnig ævintýri útaf fyrir sig; áin
Dóná liðast í gegnum hana og klýfur sundur
borgarhlutana Búda og Pest og báðum meg-
in eru óendanlega margir staðir sem gaman
er að skoða. Búdapest er á ýmsan hátt dálítið
gamaldags borg: miðborg hennar er nánast
sama borgin og fyrir fimmtíu árum og fyrir
hundrað árum. Hún hefur stundum verið
kölluð „París Austur-Evrópu". Þýska skáld-
ið Tómas Mann var einlægur aðdáandi
Búdapestborgar og dvaldist þar langdvölum
í útlegð sinni á fjórða áratugnum. Hann
sagði einhverntíma að Búdapest væri „ele-
gantasta" borg Evrópu og fátt hefur breyst
síðan: á kaffihúsum borgarinnar eru hús-
gögnin þau sömu, myndirnar á veggjunum
þær sömu og kökutegundirnar þær sömu og
þegar Tómas Mann var þar á ferð. Varla er
hægt að hugsa sér fullkomnari umgjörð um
34