Þjóðlíf - 01.05.1989, Síða 54

MENNING
Aldarminning baráttukonu
Guðrún Jónsdóttir, fœdd 6.4.1889
Hún var þckkt í sinni tíð sem Guðrún á Auðs-
stöðum. Ekki var þar auður í búi og heyrði ég
þó aidrei að nafngiftin væri gerð að skopi.
Auðsstaðir voru lítið hús í Vestmannaeyjum
sem ekkjan Guðrún Jónsdóttir byggði fyrir
samskotafé, eftir lát manns síns og sonar og
fyrir veðlán, þar sem samskotin hrukku ekki
til fyrir byggingarkostnaðinum. Helsta eign
Guðrúnar var þó óbilandi hugrekki, æðru-
leysi og mikið vinnuþrek.
Um uppruna sinn og ætt var Guðrún jafn-
an fáorð og aðspurð kvaðst hún vera ættlaus
kona. Þær staðhæfingar hafa komist inn í
bækur og ættartölur enda þótt hún eigi til
greindra kvenna og hagleiksmanna að telja
og ekki var þetta viðhorf hennar mótað af
lotningu fyrir eignum og valdastöðu, en
hvaðeina á sitt upphaf og skýringu.
Foreldrar Guðrúnar voru eignalaus ung-
menni þegar hún fæddist, móðirin tæpra 19
ára og faðirinn 21. Að vísu var ekki óalgengt
að dætur ríkra bænda væru gefnar úr garði
innan við tvítugsaldur, en til þess var ætlast
að eignalaust fólk væri annarra hjú þar til
það hafði önglað saman einhverjum bústofni
og að það tryggði sér jarðnæði áður en það
hóf sambúð. Þau Jón og Guðrún reyndu að
klóra í bakkann og komu sér fyrir sem hús-
fólk á Stóru-Drageyri með dótturina og
tveim árum síðar fæddist þeim sonurinn
Magnús. Þá var þeim ekki lengur leyfð hús-
mennskan og mæðgunum var ráðstafað upp í
Hálsasveit þar sem Guðrún Guðmundsdóttir
fór í vinnumennsku, en feðgarnir fóru út á
Akranes, en þaðan var Jón Ólafsson upp
runninn.
Ekki veit ég hvort sú saga sem þær Guð-
rúnarnar sögðu mér hvor í sínu lagi var frá
Drageyri, en hún lýsir vel atferli þeirra
beggja: Einhverju sinni hafði móðirin verið
lengi önnum kafin og ekki komist til að líta
eftir dóttur sinni, en fann hana svo hvergi
þegar að var gáð. Hún hljóp þá um allan
bæinn og kallaði á barnið og bað hitt fólkið
að hjálpa sér að leita. Þá heyrist úr kassa sem
skúringasandur var geymdur í þessi þula:
„Mamma hlaup og stökk, Sigga hlaup og
stökk, Nonni hlaup og stökk — en ég sit
hérna.“
Samvistir þeirra mæðgna urðu ekki langar
því vinnukonukaup taldist ekki duga sem
barnsmeðlag, jafnvel þó að skylduflíkurnar
gengju einnig upp í meðlagið. Móðirin var í
vinnumennsku hjá Kristleifi Þorsteinssyni
sem þá bjó á Uppsölum í Hálsasveit, en síðar
á Stóra-Kroppi í Reykholtsdal. Guðrúnu
yngri var komið á efnað heimili og myndar-
legt, en þar hafði hún grátið nótt og dag
fyrstu tvær vikurnar og gengu feðgarnir á
bænum um gólf með hana til skiptis. Ekki
fréttist þetta af bæ fyrr en löngu síðar, en
Guðrúnu var þessi lífsreynsla föst í minni alla
tíð þó hún yndi vel hag sínum í fóstrinu þegar
móðurminningin fór að fyrnast.
A Auðsstöðum í Hálsasveit lærði Guðrún
ung að prjóna, sauma og spinna og hvaðeina
það sem til húsverka og heyskaparstarfa
heyrði. Aldrei gat hún þess að fósturforeldr-
arnir hafi „lánað" hana sem barnfóstru til
dóttur þeirra á næsta bæ en það komst ég að
raun um af tilviljun. Hún hafði átt gott atlæti
í orði og viðurgerningi og þótti vænt um fóst-
urheimilið. Þess var gjarnan getið að stúlkan
væri mesta Hannyrða-Steinka og dugleg.
Þegar Guðrún var 12 ára voru móðir henn-
ar og sambýlismaður búin að koma upp
þokkalegu búi að Hömrum í Reykholtsdal.
Þá vildu þau taka stúlkuna úr fóstri og af
meðgjöf, enda voru í þeirra búi þrír drengir
en engin stúlka. Fósturforeldrarnir vildu þá
hvorki láta stúlkuna frá sér né heldur gefa
eftir meðlagið. Þá fór svo að þau sambýlis-
fólkið fóru að Auðsstöðum og tóku telpuna
þaðan með valdi og varð sú rimma þeim
mæðgum að sársaukaefni þaðan í frá, en
Guðmundur sá sem gjaldið tók var góður
engu að síður.
Eftir fermingu, eða að líkindum um 15 ára
aldur fór Guðrún að heiman. Móðir hennar
kom henni þá í saumanám úti á Akranesi og í
húsaskjól hjá frændfólki sínu. Þar var byrjað
á því að setja hana í velheitt þrifabað og
skrúbbaði frændkonan hana rauða. Fljótt
kom þó í ljós að hún var jafn kolbrún eftir
sem áður og þótti þetta ekki fallegur litar-
háttur í kaupstöðum fyrr en hún var orðin
fulltíða kona, dökk á brún og brá með
hrokkið hrafnsvart hár og græn í augum.
Frelsiskröfur
aldamótakynslóðarinnar
Ung stúlka sem ekki á foreldraheimili að
að hverfa og stendur með tvær hendur tóm-
ar, veit að hún ber ábyrgð á lífi sinu og að
hún verður sjálf að leysa allan sinn vanda.
Þess mun Guðrún Jónsdóttir hafa verið al-
búin þegar hún hélt til Reykjavíkur skömmu
fyrir 1910 og tók þá vinnu sem í boði var, en
það voru helst húsverk á heimilum embættis-
manna og annarra borgara í Reykjavík. Hún
réðist sem stofustúlka í hús landshöfðingj-
ans, en fór síðan með dóttur hans til bús með
Guðmundi Björnssyni og var henni til halds
og trausts í húsmóðurstöðunni á mannmörgu
heimili landlæknisins.
í þessu starfi gerði Guðrún sínar sjálfstæð-
iskröfur og mun það fyrst hafa verið krafan
um eigið herbergi. Hún sagði upp ársvist
sinni og setti það skilyrði fyrir vistráðningu
að hún væri laus úr starfi yfir sumarmánuð-
ina og fór þá til Norðurlands í kaupavinnu og
síðar austur í Árnessýslu. Þar hitti hún
Magnús Jónsson sem síðar varð eiginmaður
hennar og bjuggu þau á Hjalla í Ölfusi og
síðast í Vestmannaeyjum, þar sem hann lést
aðeins 33 ára að aldri. Hann hafði orðið fyrir
óhöppum í útgerð og var fjölskyldan því
snauð er hann féll frá.
Þess er áður getið að í Eyjum var efnt til
samskota fyrir ekkjuna og ákvað hún að
koma sér upp eigin húsnæði fyrir það fé.
Henni virtist ekki von um stöðuga atvinnu
við það að sauma sparifatnað og sneri sér því
að prjónaskap sem mikil eftirspurn var eftir.
Þetta gerði hún að vel athuguðu ráði, sótti
námskeið í Reykjavík í vélprjóni og keypti
stóra tvíkamba prjónavél með öllum fylgi-
hlutum. Við þetta framtak mun hún hafa
notið aðstoðar vinafólks síns í Reykjavík,
Önnu Guðnýjar Sveinsdóttur og manns
hennar.
Árið 1923 var ekkjan Guðrún og dætur
hennar, átta og þriggja ára, komnar í litla
húsið sem hún nefndi eftir bernskuheimili
sínu, Auðsstöðum í Hálsasveit. Þar hófst
hún handa við það að vélprjóna fatnað yst
sem innst á sjómenn og fólk á öllum aldri.
Það orð lagðist á, að ekkjur í Eyjum gætu séð
sér og sínum farborða ef þær gætu komist yfir
prjónavél og tækju að sér prjónaskap hvers-
konar. Ekki varð þessi þjóðtrú Guðrúnu til
ábata, en þrjár ekkjur og ein að auki báðu
hana að kenna sér að prjóna og hjálpa sér um
uppskriftir af helstu flíkum sem falast var
eftir prjónaskap á. Ekki var rætt um neina
greiðslu fyrir þessa kennslu þó hún yrði
stundum býsna tímafrek.
Einhverju sinni hafði Guðrún gefið byrj-
anda nákvæma uppskrift af sokkum og gekk
allt vel með þann fyrri. Daginn eftir kom
konan með sokkaparið og sagðist hafa prjón-
að báða með nákvæmlega sama lykkju- og
umferðartali, en þeir voru nokkuð misstórir.
Þetta átti að verða útseld vinna og því spurði
hún:„ Hvað í ósköpunum á ég að gera Guð-
rún mín? Get ég ekki bara pressað annan
sokkinn saman og teygt hinn dálítið í sund-
ur?“
Þó að Guðrún veldi þann kostinn að vinna
heima, bæði vegna dætra sinna og vegna þess
að hún gat neytt verkkunnáttu sinnar, þá
fylgdist hún vel með mannlífinu í kringum sig
54