Þjóðlíf - 01.05.1989, Qupperneq 57

MENNING
Mjöður blandinn og
Maltó í kaupfélaginu
Hallgerður
Gísladi
ottir
safn vörð
ur
Og þá er það mjöðurinn. í mjöð þurfti
eingöngu hunang og vatn, því að hann gat
gerjast af sjálfu sér, en stundum munu hafa
verið lagðar undir hann kveikjur til að herða
á gangnum, en hann þurfti afar langan tíma
til að gerjast. Mjöður er að uppruna einn af
alelstu alkóhóldrykkjum og talinn eldri en
vín í Miðjarðarhafslöndum.
Orðið mjöður eða tilsvarandi orð eru til í
öllum indóevrópskum málum og tengist
mjöðurinn gjarnan guðlegum ölum á ein-
hvern hátt. í Eddukvæðum og Snorra Eddu
er mikið talað um mjöð, og nægir þar að
minna á skáldamjöðinn og mjöðinn sem flóir
úr spenum geitarinnar Heiðrúnar í Valhöll
og nægir einhverjum til að drekka sig fulla
daglega.
Mjöður var útbreiddur um alla Evrópu á
miðöldum og átti kirkjan stór-
an þátt í útbreiðslu hans, því
að vegna notkunar á vaxljós-
um við guðsþjónustu ráku
kirkjur og klaustur eigin býfl-
ugnabú til að anna eftirspurn
eftir vaxi. Þar voru jafnframt
framleidd ósköpin öll af hun-
angi. Hins vegar varð býflugn-
aræktin ekki veruleg fyrr en
að lokinni víkingaöld og út-
breiðsla mjaðar þannig mest
eftir hana. Líklega er það því
þjóðsaga að víkingar hafi
verið sídrekkandi mjöð, þó að
vafalaust hafi þeir smakkað
hann við sérstök tækifæri, því
hann mun hafa verið nokkuð
dýr í þá tíð. Þeir drukku lang-
mest yfirgerjað maltöl.
Talið er að hunang á
miðöldum hafi að langmestu
verið notað til mjaðarbrugg-
unar. Hingað hefur það verið
töluvert flutt og sést oft í
ferðaskrám og eignaskrám frá
miðöldum. T.d. var tunna af
hunangi meðal matvæla á
Hólum 1550. Hún hefði nægt í
nálægt níu tunnur af miði, sé
uppskrift Eggerts Ólafssonar
af fornmannamiðinum hér á
eftir rétt. Hér var semsagt
bæði innfluttur og „blandinn"
mjöður en þannig var komist
að orði um mjaðargerð. Þar
var mjöður blandinn og mun-
gát heit segir um veisluundir-
búning í Sturlungu. Mjöður
sést víða í bókmenntum, kaupsetning-
um og reikningum. „var þar hin feg-
ursta veisla. Skorti þar eigi góðan mjöð“ seg-
ir í Sturlungu til að lýsa stórveislu hjá Sig-
hvati á Grund. Og í tveimur veislum þar er
greinilega boðið upp á mjöð og mungát sam-
an. Það er annars athyglisvert, að oftar er
talað um mjöð en mungát í Sturlungu þegar
ræðir um drykkjur, öfugt við íslendinga sög-
ur. En það sýnir kannski að menn höfðu í
Seinni hluti
þessu efni hugmynd um muninn á tímabilun-
um sem þessir tveir sagnaflokkar lýsa.
Á16. öld fór mjaðarframleiðsla að minnka
og mjöður hvarf sem næst úr sögunni á næstu
skrifi
ar:
tveimur öldum í Norðvestur -Evrópu. Or-
sökin var sú, að með lúterskunni minnkaði
eftirspurn eftir vaxi og þar með hunangs-
framleiðsla en sykurinn sem fer að sjást sem
sjaldgæti meðal heldra fólks á Norðurlönd-
um á 16. öld, leysti hunangið af hólmi að
öðru leyti og jók möguleika á ýmiss konar
áfengisgerð.
í óprentuðu handriti Eggerts Ólafssonar
sem liggur á Landsbókasafni er mjaðarupp-
skrift sem hann kveður vera hina almennu
mjaðarbruggsaðferð og að menn ætli alla
hina sömu og fornmenn brúkuðu: Hún er
þannig að í 8 pottum af hreinu brunnvatni á
að sjóða 1 pott af hunangi þangað til hættir að
koma froða ofaná, en hana á
að fleytajafnóðum. Ef mjöður-
inn á að geymast lengi má hann
krauma um hríð þangað til
hann þykknar lítið eitt. Síðan
er honum hellt í gangkerið og
segir Eggert að flestir láti gang-
Þessa könnu gaf sr. Guð-
mundur Sigurðsson á Stað í
Steingrímsfirði forngripa-
safninu árið 1865. Hann
kunni að rekja sögu könn-
unnar allt fram á fyrri hluta
18.aldar, þegar sr. Halldór
Einarsson faðir sr. Björns
Halldórssonar í Sauðlauks-
dal átti hana. Kanna þessi
hefur gengið undir nafninu
„vítabikar". Það tíðkaðist oft
í veislum hérlendis í eldri tíð
að einhverjir voru settir tii að
fylgjast með því, hvort
mönnum yrði eitthvað á í
veislunni og voru slíkar mis-
gjörðir síðan tíundaðar með
miklu málskrúði í vítavísum í
lok veislu og hinum seku
gert að drekka af vítabikar.
Þessi kanna er þannig úr
garði gerð, að efst á henni er
gatamunstur, þannig að
menn hafa þurft að kunna á
henni lagið til að sulla ekki
niður þegar þeir drukku.
E.t.v. hefur þetta orðið til að
auka á kátínu manna við
áðurnefnda grínathöfn.
57