Þjóðlíf - 01.05.1989, Side 58

MENNING
inn koma af sjálfu sér, aðrir setji í
hann ölgerð eða dregg til að flýta
fyrir. Gangurinn taki um 40 daga,
en síðan þurfi mjöðurinn að
standa til að verða góður. Eggert
er með fleiri ábendingar varðandi
mjöð og ýmiss konar kryddun á
honum — kanel, negul, saffran
o.,fl. Enn segir hann:
,Jarðmjöður verður allra bcstur
og stcrkastur. í þá tilreiðslu er
tekinn þykksoðinn mjöður gamall
og velútgenginn og tappaður á
stór föt, vel til byrgð, síðan er
hann grafínn í jörð niður (svo
einnar til tveggja álna djúpt sé á)
og látinn þar liggja hálft misscri
eður lengur: fer á meðan frá hön-
um allur ræmu smekkur, en hann
verður svo sterkur og þægilcga
áfengur að jafnast á við hin bestu
spönsku og múskatbornu vín, að
öllum gæðum, já er miklu hollari
og betri heldur en þau.“
Ekki er gott að átta sig á því,
eftir hdr. Egerts hvort að mjöður
hafi verið blandinn á íslandi á
þessum tíma (uppúr miðri 18.
öld). Hafi eitthvað verið um það
var það áreiðanlega í mjög smá-
um stíl. Athyglisvert er þó, að í
Grasnytjum Björns Halldórsson-
ar, sem skrifaðar eru árið 1781, er
talað um að gott sé að bleyta
næpnafræ í miði, áður en því sé
sáð. Mjöður sést nefndur í grein
Þorkels Bjarnasonar. „Fyrir 40
árum“, íTímariti Hins íslenska Bókmennta-
félags, en þar segir hann að kvenfólk hafi um
miðja 19. öldina oft haft pela með miði á
réttum til að geta kallað þá karlmenn sem
þeim leist á afsíðis og boðið þeim snaps.
Bjórbland fornt
Blanda af öli og miði kallaðist milska. 1548
eru tvær tunnur af milsku í sveinastofu í Skál-
holti. Milska var fordæmd á þremur kirkju-
þingum í Evrópu á 9. öld og þótti sem menn
væru að falsa mjöð sem var afar dýr á þeim
tíma.
í vínkjallara Skálholts 1548 er getið um
tunnu af mjaðarblandi og aðra af bjórblandi,
sem er þó væntanlega ekki sams konar fyrir-
bæri og nú hefur um hríð verið kallað bjór-
bland á íslandi. En þetta sýnirþað nú samt
að hefð er fyrir bjórblöndun. I þessu sam-
bandi get ég ekki stillt mig um að nefna
blönduna sem Oddur biskup Einarsson í
Skálholti bauð tékkanum Vetter og félögum
hans eftir morgunmatinn í Skálholti á öðrum
áratug 17. aldar. í ferðasögu Vetters segir á
þessa leið:
„...til að heiðra okkur að lokum lét hann
bera fram vín í einu íláti, í öðru bjór, sem
hann átti bestan, mjöð í því þriðja, í hinu
Drykkjarkanna úr tré. Á hana er grafið
ártalið 1758. í henni hefur vafalítið oftast
veriö borin fram sýrublanda, sem var
hversdagsdrykkur íslendinga frá upphafi
byggðar og fram á tuttugustu öld.
Mysan er mönnum góð
mikið að drekka
hún hressir hold og blóð
fjórða brennivín og mjólk í hinu fimmta; öllu
þessu helltu þau og blönduðu saman í eina
könnu og drukku okkur til; en þegar þau sáu
og komust að því, að þessi drykkur var okkur
ekki skapfelldur, drukku þau af honum ein;
við fengum svo aðeins bjór og vín sitt í hvoru
lagi og féllumst við á það með fögnuði.“
Vín virðist lítið hafa verið haft um hönd á
miðöldum og mest í kirkjubrúki eða kirkj-
unnar manna. Árið 1203 kom Jón Græn-
landsbiskup til Islands og kenndi mönnum
að búa til krækiberjavín, en þá lá við að
messusöngur félli niður vegna vínskorts.
Þetta þótti mönnum svo merkilegt, að þess
er getið í flestum annálum, að hér hafi þá
fyrst verið bruggað vín. Vínbruggun virðist
annars afar fátíð á íslandi á fyrri öldum.
Brennivínið kemur svo sem næst samferða
lúterskunni og einokuninni, það er fyrst svo
vitað sé drukkið hér á landi 1548.
Og þá hefst bráðlega öldin önnur
í drykkjumenningu íslendinga.
Fyrir utan aðrar ábendingar er
þannig um ölið talað eins og sjálf-
sagðan þátt lífsins, og svo mikið
er fast af orðum í málinu sem
tengjast öli að telja má víst, að
heimagert öl hafi átt fastan sess í
lífi almennings á fyrri öldum.
í Jónsbók er borgaralegt hlut-
gengi manna miðað við að þeir
væru „hestfærir og ölfærir". Þor-
gísl Arason mælir fyrir griðum á
fundi þeirra Snorra goða á þenn-
an hátt: „Það er upphaf griða-
mála vorra, að guð sé við oss alla
sáttur; vér skulum og vera menn
sáttir vor í millum og samværir að
öldri og að áti...“. Enn er talað
um að menn séu ölkærir og að
þeir verði ölvaðir, ofurölvi, ölóð-
ir, öldrukknir. En hætt er að tala
um festaröl, erfiöl, jólaöl og sam-
gönguöl eins og þessar veislur
voru kallaðr meðan ölið var og
hét. Ölsýki kallar Björn Halldórs-
son timburmenn, en hann gefur
nokkur góð ráð við slíku í Grasn-
ytjum: Seyði af blóðbergi læknar
ölsýki þeirra manna að morgni
sem ofbrúkað hafa vín að kveldi
segir hann. Þarna er ölið úr sög-
unni, en menn verða ölsjúkir af
víndrykkju. Ölsýki í orðsins
fyllstu merkingu mun væntanlega
hrjá íslendinga meira en áður á
næstunni. Hvernig væri að reyna þá blóð-
bergsseyðið. Björn ráðleggur einnig mönn-
um að tyggja söl undir þessum kringumstæð-
um.
Tryggt öl í ellinni, ölleiga
og bjórsvall
Á14., 15. og 16. öld hafa margir áskilið sér
öl eða ölhitu í próventu. Ekkert síður konur
en karlar. Ingveldur Helgadóttir sem samdi
urn próventu við Helgafellsklaustur 1497
áskilur að sér verði bruggað öl á staðarins
kostnað ef hún eignist malt. Og Helga á
Grund, kona Jóns Arasonar áskildi sér í pró-
ventubréfi,,... að hafa öl nær hún vildi og þar
með þrjá rétti til borðs daglega.“
Það kemur fram í fógetareikningum frá 16.
öld að menn borguðu talsvert landsskuldir
með öli um miðja 16. öld. T.d. á bæjunum
Hvaleyri, Fitjakoti, Korpúlfsstöðum, Móum
og Laxnesi, Gufunesi og mörgum fleiri. í
Gufunesi voru t.d. greiddar 6 tunnur öls í
leigu og landsskuld árið 1550. Víða er í leigu-
bréfum getið þess að jarðir séu byggðar fyrir
öl eða malt. Bendir þetta til blómlegs heimil-
isiðnaðar. Á árinu 1548-9 þar sem skráð er að
móttekin hafi verið tunna af öli í leigu frá
58