Þjóðlíf - 01.05.1989, Blaðsíða 59

MENNING
Laxnesi, bætir skrifa-
rinn við svo sem eins
og í framhjáhlaupi:
„öltonden bleff
drukket den tid vi for
til altinget“.
Ö1 og drykkjur
koma oft fyrir í Islend-
inga sögum, en í mikl-
um meirihluta þeirra
dæma er um að ræða
svall í utanlandsferð-
um. Það er sem sé
ekkert nýtt að íslend-
ingar leggist í bjórinn
þegar þeir komast út
fyrir landsteinana og
voru ekkert betri með
það meðan bjórinn
var leyfður. Að öðru
leyti er sagt frá stórum
drykkjuveislum hér
heima, þar sem urðu
tíðindi. Þaðsem menn
gera sér til gamans í
drykkjuveislum er
kallað ölteiti og höfðu
menn gjarnan mannjöfnuð að ölteiti en hann
varð ósjaldan tilefni deilna sem langan slóða
drógu á eftir sér. Prátt fyrir að þráfaldlega sé
getið um öl og öldrykkjur er mjög lítið um að
kvartað sé undan ofdrykkju fyrir siðaskipti.
Allavega fær maður á tilfinninguna að
drykkjuskapur hafi ekki verið það böl sem
hann varð eftir að brennivínið kom. Þó að
ölið hafi haft sinn fasta sess í hugum og hjört-
um fólksins eins og tilheyrandi leifar í máli
og menningu gefa til kynna þarf það ekki að
þýða að almenningur hér hafi drukkið öl
daglega, eins og menn vilja meina að gert
hafi verið t.d. í Noregi og Danmörku þar
sem menn kváðu hafa byrjað daginn mð öli
og haldið áfram drykkjunni til svefns.
Fræðimaðurinn Troels Lund álítur t.d. að
á 16. öldinni hafi verið áætlaðir 5-10 lítrar af
öli á mann á dag í Danmörku. En varla hefur
það verið sterkt. Ekki má gleyma því að hér
var örðugra með öflun hráefnis til bruggunar
handa þjóðinni. Þó að kornrækt hafi verið
stunduð fram á 16. öld eins og talið er var hún
á takmörkuðu svæði og mikið þurfti að flytja
inn af malti. Líklegt er því að menn hafi
fremur notað öl til að gleðja sig við sérstök
tækifæri, en til hversdagsdrykkju á borð við
það sem virðist hafa tíðkast í Skandinavíu.
Til þess benda líka heimildir. Sýrublanda var
hversdagsdrykkur íslendinga.
í íslandslýsingu þeirri frá lokum 16. aldar,
sem kennd er við Odd biskup — þann sama
sem bar Vetter bjórblandið í Skálholti —
segir hann bæði frá margs konar innfluttum
bjór frá Danmörku, Þýskalandi og Englandi
og ölinu sem íslendingar sjóði úr byggi og
lindarvatni. Hann segir:
„En allt það öl sem fæst á íslandi, er framar
öllu notað við festar og brúðkaupsveislur og
Vínskál. Á að hafa verið hin hversdags-
lega brennivínsskál Guðbrandar biskups
Þorlákssonar og hann á sjálfur að hafa
smíðað hana. Forngripasafnið fékk skál-
ina 1865 frá ættmönnum Guðbrands, og
er til tafla um það, hvernig hún erfðist
mann fram af manni í ættinni.
önnur heiðvirð samkvæmi, og er ekki hægt
að hafa neitt af því tægi út úr mönnum fyrir
nokkuð gjald, því allt slíkt geyma menn
handa sér og vinum sínum. En menn hafa
almennt sinn hversdagsdrykk sem nefndur er
sýra...“
Ég rakst á það á dögunum í svörum heim-
ildarmanna þjóðháttadeildar við spurning-
um um mjólkurmat, að menn hafa a.m.k. á
fyrri hluta þessarar aldar, kallað botnfall í
sýru hjastur eða dregg, og skán ofaná sýru
hjastur. Þarna hafa gömlu orðin um ölger
færst yfir á svipuð fyrirbrigði í hinum þjóð-
lega drykknum, — sýrunni og lifað með
henni af harðindi og brennivín, tíma þar sem
menn þekktu tæpast hrosta, virtur eða mesk-
ingu.
Dregur að leikslokum
Töluvert hefur verið bruggað hér áfram á
17. öldinni, þó að vísast hafi dregið úr því
eins og annarri sjálfsbjargarviðleitni á ís-
landi á þeirri öld. í ferðabók Vetters, sem
hér er um 1612 eða 13 segir að íslendingar hiti
öl í hverum. Og í íslandslýsingu Þórðar Þor-
lákssonar sem útgefin var 1666 segir: „Til
drykkjar hafa sumir innflutt öl eða heima-
bruggað. Aðrir drekka drykk sem gerður er
af safa vissra grasa- eða runnategunda. Hann
er soðinn svipað og öl
og hreint ekki sem
verstur á bragðið. En
flestir drekka mjólk-
ursýrublöndu."
Af Ferðabók Eg-
gerts og Bjarna um
ferðir þeirra um miðja
18. öld má skilja að öl
sé ekki lengur brugg-
að á íslandi. Ólafur
Ólafsson skrifaði ná-
kvæma lýsingu á öl-
gerð úr malti í lær-
dómslistafélagsritin
1791 og Þóra Andrea
Nikólína Jónsdóttir
þýðir úr dönsku mjög
svipaða uppskrift sem
birtist í matreiðslubók
hennar frá 1858. Ég
hefi ekki rekist á neitt
sem bendir sérstak-
lega til þess að Islend-
ingar hafi reynt að
færa sér þessar upp-
skriftir í nyt, en hefi
heldur ekki leitað sérlega mikið. Jónas frá
Hrafnagili segir í Islenskum þjóðháttum að
bjórinn hafi horfið að mestu úr sögunni eftir
að brennivín tók að flytjast til landsins og
talar ekki að öðru leyti um hann. Eitthvað
brugguðu bakarar og seldu hér á 19. öldinni,
en það var mest gert í því skyni að halda við
ger til brauðgerðarinnar. Með lögum nr. 5
frá 12. janúar árið 1900 var svo bannað að
brugga vínandadrykki og áfenga maltdrykki
á íslandi.
En hættu menn alveg að brugga öl hér á
landi? Ef til vill hafa alltaf einhverjir bruggað
öl, þó að lftið sé til um það skráð. Jökuldæl-
ingar brugguðu frá því snemma á öldinni
frægt byggöl, Jökuldalsöl, sem sagt var að
Björn Blöndal þefari —landskunnur brugg-
araskelfir — hafi alltaf viljað drekka þegar
hann var að leita að landa fyrir austan. Hann
taldi það ekki í sínum verkahring þó að eitt-
hvað áfengi væri nú í því. Það munu hafa
verið þjóðlegir Jökuldælingar sem tóku uppá
því í byrjun aldar að brugga að fornmanna
sið úr malti og af Jökuldalsöli fóru sögur í
neðra í mínum uppvexti fyrir austan upp úr
miðri öldinni. Óljósar sagnir hef ég af öl-
bruggi á öðrum stöðum í byrjun aldar og
verður það skemmtilegt rannsóknarefni.
Seinni bruggöldin, þegar menn brugguðu
gambra og mysu, aðallega til að sjóða landa,
byrjaði fyrir alvöru á þriðja áratugnum,
þegar linað var á áfengisbanninu með því að
leyfa innflutning Spánarvína. Pakkabjór og
vín koma enn seinna til sögunnar og í millitíð
var víða í sveitum bruggað úr Maltó til heim-
ilisölgerðar, sem kaupfélögin seldu í hvítum
pökkum með rauðum röndum. En þetta
verður ekki til umræðu að sinni.
Hallgerður Gísladóttir
59