Þjóðlíf - 01.05.1989, Blaðsíða 64

VÍSINDI
Hann gekk grágæs í móðurstað. ( Lorenz með grágæsum 1973).
mennskar verur. Rétt eins og maðurinn og
skepnan væru jafn rétthá hvort gagnvart
öðru.
Atferlisfræðin
Vísindagreinin sem Konrad Lorenz varð
upphafsmaður að nefnist atferlisfræði. Hann
birti niðurstöður rannsókna sinna í bókum
sem lesnar voru af milljónum manna og öfl-
uðu honum heimsfrægðar. Næsta fátítt er að
raunvísindamaður nái svo almennri hylli les-
enda; bækur hans voru skemmtilegar aflestr-
ar og honum tókst með frábærri athyglisgáfu
sinni og einstakri forvitni að gera grágæsina,
uppáhalds dýrið sitt, að „merkilegustu“
skepnu jarðarinnar.
Aður höfðu aðeins þessir fiðruðu vinir
hans sperrt stél sín af hrifningu yfir rann-
sóknum dýrafræðingsins, en eftir að bækur
hans komu út risu líka hárin á vísindamönn-
um hvar í sveit sem þeir voru settir. Kenning-
ar Konrads kollvörpuðu gjörsamlega fyrri
hugmyndum manna um þroska mannkyns
og dýra og komu af stað heiftarlegum deil-
um.
Bók reiðinnar
Frægasta bók hans kom út árið 1963 og hét
Reiðin svonefnda („Das sogenannte Böse“).
í henni leitast Konrad Lorenz við að skýra af
hvaða rótum reiðin sé runnin og af hverju
árásargirndin stafi. Sálfræðingar höfðu áður
talið að maðurinn fæddist án nokkurra ein-
kenna um illan hug en síðan væri það bundið
reynslu hans í lífinu hversu árásargjarn hann
yrði. Konrad var ekki sama sinnis. Hann
sagði að maðurinn kæmi í heiminn með
bagga fyrri kynslóða á herðunum, að reiði
forfeðranna gengi í erfðir fram eftir kynslóð-
um og hún brytist út í einstaklingi þar sem
ventill reiðinnar þyldi ekki meiri þrýsting.
Hún yxi sem sagt stig af stigi, mann fram af
manni þar til allt spryngi í loft upp.
Þannig skýrði hann orsakir styrjalda sem
afleiðingu langrar uppsöfnunar reiði, sem
brytist út á djöfullegan hátt. Þess vegna væri
ekki hægt að kenna einum né neinum um
orsakir styrjalda, þar sem þær væru náttúr-
legt ferli í mannslíkanum, allsendis óbundið
vilja mannsins. Hann fengi ekki við neitt
ráðið hvort sem honum líkaði betur eða verr.
Siðgæðið og máttur
náttúrunnar
Pað má nærri geta að ekki voru allir á einu
máli um þessa kenningu Konrad Lorenz.
Andstæðingar hans bentu á að maðurinn
hefði þróað með sér ákveðinnn siðferðis-
þroska sem gerði honum kleift að hafa stjórn
á reiði sinni. Hann væri ekki bundinn líkam-
legum hvötum sínum, enda þótt þær gætu oft
á tíðum verið erfiðar viðureignar. Konrad
vísaði þessum svörum á bug og sagði einu
leiðina til þess að fá útrás fyrir reiðina væri
að stunda íþróttir eða méla glös og leirtau
sem væri enn áhrifaríkara. Þá fengi ventill-
inn að blása og sálin losnaði við uppsafnaða
spennu, að minnsta kosti að hluta til.
Merkasta uppgötvunin sem Konrad Lor-
anz gerði var sú, að gera yrði greinarmun á
meðfæddum eiginleikum og áunnum bæði
hjá mönnum og dýrum. Við fæðingu hefði
hvert dýr (og maðurinn vitanlega líka)
ákveðið forrit í heila sínum, sem það fengi í
arf frá foreldrum sínum. Síðan væri hægt að
komast inn í forritið á vissum stöðum og á
vissum tímum og breyta þannig atferli dýrs-
ins. Þetta væri hægt með svokölluðum „lykil-
áhrifum". Merkasta dæmið um slíka „mót-
un“ fyrir tilverknað „lykiláhrifa" er sagan af
gæsarunganum Renötu. Fram að því hafði
það verið trú manna að gæsarunginn myndi
elta móður sína sjálfkrafa um leið og hann
væri orðinn ferðafær. Konrad sýndi fram á
að þetta var langt frá því að vera sjálfsagt. Á
vissu skeiði eftir fæðingu leitar unginn sér
„Hugtakahugsun mannsins veitir honum frelsi, sem ekkert dýr hefur. íþví liggur
grundvallarmunur: dýr geta ekki gert neitt sem þau ekki mega, en maðurinn getur
hins vegar gert margt sem hann ekki má. “
64