Þjóðlíf - 01.01.1991, Blaðsíða 9

um að fmna til sveita, þar sem fjárhagslegt
bolmagn er ekki til staðar. Herjólfsdalsr-
annsóknir sem reknar voru í skjóli Vest-
mannaeyjabæjar með tæplega 5000 íbúa
eru því einsdæmi hér á landi og þá ekki
síður með tilliti til þess að bæjarfélagið
varð fyrir miklum áföllum vegna Heima-
eyjargossins 1973 eftir að rannsóknirnar
hófust.“
Það kann að reynast ýmsum erfiður
biti að kyngja að gömlu átrúnaðar-
goðin Ingólfur, Garðar og Flóki hafi ekki
verið þeir frumherjar í íslensku landnámi
eins og stendur í Landnámu. En hvert er
þá gildi Landnámu?
„Landnáma samanstendur af nokkrum
bókum sem kenndar eru við höfunda
þeirra eða ákveðnar jarðir. Frásagnir af
landnáminu voru fyrst færðar í letur
nokkrum öldum eftir upphaf landnáms.
Tilgangur Landnámuskrifa var einkum sá
að staðfesta tilkall ákveðinna ætta til jarð-
eigna, en átökin um jarðeignir og völd
komust í algleyming á 13. öld, Sturlunga-
öldinni. Völdin höfðu þá færst á hendur
örfárra ætta, sem áttu í innbyrðis stríði og
tókust jafnframt á við kirkjuvaldið um
mikilvægar jarðeignir.
Kirkjan, sem þá var orðin voldug stofn-
un, gerði tilkall til kirkjustaða sem voru í
höndum höfðingja og sem þeir höfðu þén-
að á með tíundinni sem greidd var til
þeirra. í þessum átökum beita ættirnar
fyrir sig ævagömlum norrænum búsetu-
rétti, þ.e.a.s. að búsetuhefðin segi til um
það hverjir eða hvaða ætt geti gert tilkall til
ákveðinna jarðeigna. I því sambandi var
mikilvægt að geta skírskotað til uppruna-
legra landnámsmanna og ættartölu þeirra.
Það var ekki síður mikilvægt, með tilliti til
þessarar norrænu hefðar, að hugsanlegir
frumbyggjar hafi ekki verið norrænir,
heldur írskir.
Landnámabók er því frábær endur-
speglun átaka milli ævagamalla norrænna
ættarhefða annars vegar og réttar sem
byggir á kaupum og sölum hins vegar.
Þessum átökum lyktaði þannig að ættar-
hefðin laut í lægra haldi í lok 13. aldar fyrir
eignarhaldi á borð við það sem við þekkj-
um í dag. Leifarnar af gömlu ættarhefð-
inni má þó finna í óðalsréttinum. Við þessi
málalok lýkur hinum eiginlegu Land-
„Það er hinsvegar alveg
Ijóst að sú byggð sem
hér var fyrir 800 var
norræn en ekki írsk."
„Afrakstur fornleifarannsókna segir okkur að tengsl hafi verið milli Skandinavíu og Bret-
landseyja og þar með keltneska svæðisins áður en víkingaferðir hófust. “
(Mynd: Gunnar H. Arsælsson)
námuskrifum, eins og réttilega hefur verið
bent á. Ef ekki hefði verið um neinn
ágreining að ræða, þá hefði hvorki íslend-
ingabók né Landnámabók verið skrifaðar,
svo mikið er víst.“
að er langur vegur frá að allir íslenskir
fræðimenn hafi tekið rannsóknarnið-
urstöðum Margrétar opnum örmum og
hafa menn beint að henni spjótum sínum
úr ýmsum áttum. Það er ekki laust við að
maður verði var við vissar efasemdir hjá
henni um heilindi gagnrýninnar.
„Viðhorfm gagnvart niðurstöðum mín-
um sjást kannski best á því að Vísindafélag
Islendinga í nafni Háskólans hélt nýverið
ráðstefnu, meðal annars um það hvað
fornleifafræðin segir okkur um upphaf
landnáms. Mér var ekki boðin þátttaka í
ráðstefnunni. Hér er ekki bara verið að
hundsa Herjólfsdalsrannsóknirnar heldur
einnig um leið þá hefð sem norræn forn-
leifafræði hefur byggt á, en hún hefur haft
töluverð áhrif á fornleifafræðina sem al-
þjóðafræðigrein.
ÞJÓÐLÍF 9