Þjóðlíf - 01.01.1991, Blaðsíða 51

árið 1620 Magnúsi Arasyni frá Ögri og
hefur hún gefið honum handritið, því
hann gefur það Jóni syni sínum með þess-
ari áritun: „Mínum unga, elskulega syni
Jóni Magnússyni eignast nú þessi bókmeð
ástsemd, er hans dyggðaríka móðir gaf
mér áður. Og bið ég að ekki í burtu fáist til
hans athuga aldurs. “ Síðan hefur það ein-
hvern veginn borist í konungsbókhlöðuna
í Kaupmannahöfn eins og svo mörg önnur
handrit.
Halldór Hermannsson, sem ritaði um
Jónsbókarhandrit í tímarit sitt, Islandica,
árið 1940, telur þessa bók glæsilegasta
handritið frá síðari öldum handritagerðar
á íslandi. Af hinum fjölmörgu lagahand-
ritum, sem varðveitt eru getum við ráðið
að lög og fræðsla um þau hafa verið í mikl-
um metum um aldir. Á þessum tíma var
gotneskur liststíll mestu ráðandi í Evrópu.
í fyrstu voru Biblían og önnur trúarleg
handrit myndskreytt en síðar voru verald-
leg rit einnig skreytt. Skreyting handrita
fólst aðallega í skrautlegum upphafsstöf-
um og smámyndum (miniatures). Þess
háttar myndskreytingar sjást hér á landi
fyrst í elstu Jónsbókarhandritunum (frá
því um 1300).
En snúum okkur nú að handritinu í
gömlu konungsbókhlöðunni, Gl.kgl.
Saml. 327a, 4°. Titilsíðan er í skrautlegum
myndramma í mörgum litum í endur-
reisnarsu'l. Halldór Hermannsson lætur
sér detta í hug að titilsíðan sé eftirlíking
útlendrar titilsíðu, enda margt í handrit-
inu sem bendir til þess að erlendar fyrir-
myndir hafi verið notaðar. Menn þykjast
hafa séð það á klæðaburði, einkum höfuð-
búnaði, sem sýndur er á myndunum. Sem
dæmi má nefna stóra mynd af kórónuðum
konungi þar sem „Réttarbætur" hefjast.
Hann er með tvo ráðgjafa sér við hlið.
Þessi þrenning sýnir sérkennileg og tákn-
ræn svipbrigði, sem gaman er að ráða í.
(Sjá mynd).
Á einum stað í bókinni er stór mynd af
Jesú Kristi með kórónaðan konung sér til
hægri handar og lúterskan prest til vinstri.
(Sjá mynd).
Þess hefur verið getið hér fyrr, að Björn
Grímsson mun hafa verið í þjónustu Gísla
Hákonarsonar í Bræðratungu en Gísli
stundaði nám erlendis og er ekki ólíklegt
að hann hafi átt erlendar myndabækur og
þaðan hafi skrautritarinn fengið fyrir-
myndir sínar.
Gísli lögmaður Hákonarson bjó í
Bræðratungu frá um 1618 til æviloka 1631,
mikill höfðingi og vel virður. í vísitasíu-
gerð frá 14. ágúst 1644 segir svo um
Bræðratungukirkju: „Kirkjan í sjálfri sér
Jesús Krístur með kóng á aðra s/ðu en lút-
herskan prest á hina.
væn að öllu, alþiljuð fimm stafgólfog kap-
ella innan afkór að auk, erlögmaður, Gísli
Hákonarson, lét uppgjöra og alla mála
með altari og predikunarstól kostulegum
...“. Prédikunarstóll þessi er enn til, nú á
Þjóðminjasafninu, er eignaðist hann 1912.
Kristján Eldjárn lýsir honum svo í bók-
inni, Hundrað ár í Þjóðminjasafni: „Hann
er 118 sm. hár, settur saman af þremur
hliðum. Framhliðin skiptist í fjóra reiti og
spjöld felld í milli strikaðra lista og á sama
hátt er hinum hliðunum skipt í tvennt.
Vængir hafa verið festir á framhliðina,
sem hefur þá verið eins og þrískipt altaris-
tafla, en vængina vantar nú. Á öllum list-
um hafa verið máluð blóm og margvíslegt
skrautverk, sem nú eru að mestu fallið af,
en hægt er að lesa áletrun, sem er efst á
stólnum með fögru gotnesku letri: „Farið
út um allan heiminn og predikið evan-
gelíum öllum þjóðum“.
Á spjöldunum, sem felld eru í hliðar
stólsins, eru málverk, sem eru honum
mest til gildis og hafa varðveist sæmilega.
Á spjöldunum á vinstri hlið eru myndir
málaðar með gráu, svörtu og hvítu, að
ofan mynd af Móse á fjallinu þegar guð
færir honum lögmálstöflurnar, en að neð-
an mynd af eirorminum á stönginni, hvort
tveggja ágæt verk. í reitunum fjórum á
framhlið eru guðspjallamennirnir sýndir á
málverkum í mörgum litum. Myndinar
eru allar gerðar af mikilli leikni og óvenju-
legri tilbreytni um smáatriði. Einkennis-
verur guðspjallamannanna fylgja þeim að
vanda, en auk þess eru hjá þeim menn,
sem ýmist virðast vera á tali við hina helgu
menn eða halda á logandi kerti til þess að
lýsa þeim við skriftirnar. Myndir þessar
eru allar líflega teiknaðar og málaðar af
töluverðri kunnáttu og heildarsvipur
þeirra samræmur. Sýnilegt er, að höfund-
ur þessara mynda hefur ekki verið viðvan-
ingur í listinni“.
Kristján Eldjárn telur vafalaust að ís-
lenskur listamaður hafi málað
predikunarstólinn og kapelluna alla, eins
og orð vísitasíunnar gefa til kynna. Hann
kveður ekki upp úr með það, hver það
kynni að hafa verið, en hér er sett fram sú
skoðun að það hafi einmitt verið Björn
Grímsson.
Menn vita lítið um hann, eins og áður
segir. Hann var sonur Gríms Skúlasonar í
Hruna, en hann hefur skrifað eitt eða fleiri
Jónsbókarhandrit sem til eru. Björn var
kallaður málari, sem sýnir að hann hefur
verið víðfrægur af þeirri list sinni. Um
hann er til þessi saga:
„Björn var mjög undarlegur maður.
Eitt sinn var hann staddur á Hlíðarenda
um vetur. Þá gerði mikla snjóaleysingu.
Heimti hann þá hest sinn úr húsi með
ákafa og bað um fylgdarmann. Lést eiga
nauðsynjaerindi til Höllu systur sinnar í
Skóga austur. Komst um kvöldið yfir
Markarfljót og önnur vatnsföll, er mönn-
um sýndust ófær, í miklu regni og leys-
ingu til Skóga og bað Höllu systur sína búa
sér rúm í kirkjunni og senda sér þangað
vinnukonu sína til gamans. Kvað það vera
forlög sín að geta þar son. Mundi sá verða
prestur, ef hann væri getinn á helgum
stað. Halla gerði sem hann beiddi. Björn
var þar um hríð og fór burt síðan. Vinnu-
konan varð þunguð og ól son, sem Þor-
steinn var nefndur. Mun það hafa verið
um 1612. Ekki er þess getið að Björn hafi
verið við konu kenndur, hvorki fyrr né
síðar.
Þorsteinn sonur hans varð prestur og
fékk Útskála árið 1638. Kvæntist hann
Guðrúnu, dóttur Björns Tómassonar £
Skildinganesi og átti með henni tvö börn.
En svo varð honum það á að taka fram hjá
og missti hann þá prestskap. Það var 1660.
Hann var þá holdsveikur og lét aka sér
millum búða á Alþingi og deildi á dóm-
endur sína. Ekki vildi hann flytja af staðn-
um, svo að hann var fluttur þaðan nauðug-
ur. Gerði þá minnisstætt skrugguveður og
var það eignað gjörningum hans, því hann
var talinn fjölkunnugur. Eftir það lifði
hann við örbirgð í 15 ár og dó á Setbergi
við Hafnarfjörð 1675,63 ára gamall. Hann
setti sér sjálfur grafskrift á latínu með
íburðarmiklu lofi. Er sagt að hún hafi
verið letruð á legstein hans í Garðakirkju-
garði.“
0
ÞJÓÐLÍF 51