Þjóðlíf - 01.07.1991, Blaðsíða 46

MENNING WBM
BRJALSEMI, FANGELSI,
KYNFERÐI
Michel Foucoult hefði orðið 65 ára á þessu ári. Skrifaði sögu brjálsemi og
lœknisfrœði, fangelsis og kynferðis. Þessi umdeildi bókmenntamaður og
heimspekingur lést úr „drephlœgilegum“ sjúkdómi fyrir sjö árum
Michel Foucault fæddist í bænum Poit-
iers í Frakklandi árið 1926. Hann fór
ótroðnar slóðir í rannsóknum sínum,
spurði spurninga sem engum hafði dott-
ið í hug áður og skapaði með því glæsileg
en umdeild verk.
oucault lauk prófi í heimspeki frá
École Normale Supérieure árið 1954
en bætti síðan við sig gráðu í sálfræði.
Hann kenndi frönsku í Uppsölum í Sví-
þjóð (hann hafði ekki efni á dýrara ,,fríi“)
en einnig í Varsjá og Hamborg. Á þessum
árum vann hann að doktorsritgerð sinni,
Sögu brjálseminnar (Histoire de la folie)
og sneri að henni lokinni aftur til Frakk-
lands.
Þótt hann hafi getað titlað sig heim-
speking lagði hann ekki beinlínis stund á
heimspeki heldur skrifaði hann sögu
brjálsemi og læknisfræði, fangelsa og kyn-
ferðis. Honum svipaði þannig meira til
sagnfræðings en var það þó ekki. Árið
1970 fann hann sér sjálfur titil þegar hann
fékk stöðu við Collége de France. Hann
Foucoult: „Á klassískum tíma skipti „maður-
inn“ engu máli í fræðunum“.
PÉTUR MÁR ÓLAFSSON
varð „prófessor í sögu hugsunarkerfa“.
Foucault rannsakaði alla sína u'ð þau
vísindi sem fjalla um manninn og þá til
þess að draga í efa einhver grundvallarat-
riði í sjálfsskilningi þeirra. Sem dæmi má
nefna að sál- og geðlæknisfræði telja sig
vera hlutlægar vísindagreinar sem hafi
fundið hið hreina eðli brjálseminnar, þ.e.
„geðsýki“. Ennfremur líta þær svo á að
þær beiti þekkingu sinni á geðsjúkdómum
af hreinni mannúð til þess að líkna þeim
sem þjást. í fyrsta meiriháttar verki sínu,
Sögu brjálseminnar, gróf hann upp rætur
sál- og geðlæknisfræði og hélt því fram að
hugmyndir nútímans um brjálsemi sem
geðsýki væru ekkert betri en þær sem
ríktu fyrr á öldum og reyndi að sýna að
hinir brjáluðu væru meðhöndlaðir sem
ógnun við samfélagið og að „læknis“með-
ferðin snerist meira um félagslega stjórn-
un en líkn.
í næstu bók sinni, Fæðingu sjúkrastof-
unnar (Naissance de la clinique), flutti
Foucault sig frá sálinni yfir á líkamann.
Læknisfræði nútímans lítur einnig á sig
sem hlutlæga vísindagrein (þ.e.a.s. líf-
færafræðin). Hún telur sig hafa komist að
þessari þekkingu með því að skoða líkama
mannsins og sjúkdóma án hleypidóma.
Foucault hélt því hins vegar fram að lækn-
isfræði nútímans væri ekkert fordóma-
lausari en læknisfræðin t.d. á sautjándu og
átjándu öld. í hvorugu tilvikinu byggðist
þekkingin á hreinni reynslu, lausri við
túlkun, heldur á ákveðinni leið til að skilja
líkama og sjúkdóma sem grundvallist á
fyrirfram gefnum hugmyndum.
Árið 1966 sendi Foucault síðan frá sér
Orð og hluti (Les mots et les choses) þar
sem hann skrifar sögu vestrænnar þekk-
ingar frá 16. öld til okkar daga. Utgefandi
hans leit raunsætt á sölumöguleika bókar-
innar og lét prenta 3000 eintök af henni.
Þau ruku út á viku. Og áður en nokkur
vissi af höfðu tugir þúsunda selst í Frakk-
landi einu þótt hún sé síður en svo auð-
melt. I bókinni skiptir hann sögunni upp í
fjögur skeið sem hvert hefur sína djúp-
þekkingu. Endurreisn nær yfir 16. öld og
fram á þá næstu, klassík er frá miðri 17.
öld til loka 18. aldar, þá kemur nútími sem
nær fram á miðja þessa öld þegar það sem
nefna má framtíð tekur við. Með djúp-
þekkingu á hann við það sem segir til um
hvaða setningar teljast réttar og rangar á
hverjum tíma. Kannski er enginn sér
meðvitaður um sína eigin djúpþekkingu
og samferðamanna sinna.
oucault hélt því fram að ólíkar fræð-
igreinar stjórnuðust af sömu mynd-
unarreglunum, þær réðu því hvort til-
teknar setningar teldust gildar eða rugl.
Þannig töldu menn á endurreisnartíman-
um að skipulag heimsins grundvallaðist á
líkingum, auga mannsins speglaði
stjörnu, andlit hans himininn og þar fram
eftir götum. Síðan skipti algjörlega um og
slíkar fullyrðingar urðu að hindurvitnum.
Hinn klassíski tími tók við. Þá réð mis-
munur skipulagi fyrirbæra í stað líkingar.
í bókinni fjallar Foucault líka um þekk-
ingu nútímans á mannverum. Hér heldur
hann því fram að öll slík þekking byggi á
ákveðinni hugmynd um þessar verur sem
hann kallar „mann“. Það sem gerir mann-
inn í þessum skilningi sérstakan er að
hann er viðfangsefni (objekt) í heiminum
og um leið sjálfsvera (súbjekt) sem skapar
þennan heim viðfangsefna. Þótt hugsuðir
nútímans taki þessa hugmynd um okkur
sem gefna heldur Foucault því fram að
hún sé söguleg - og í raun að hverfa.
Segja má að Orð og hlutir sé gagnrýni á
hug-myndina „maður“ í þrennu lagi. I
fyrsta lagi sýnir Foucault fram á að þessi
hugmynd var algjört aukaatriði á klassísk-
um tíma. Þá skipti maðurinn engu máli í
fræðunum, - þau snerust ekki um hann. I
öðru lagi greinir hann viðleitni heimspek-
inga til að þróa samhangandi skilning á
46 ÞJÓÐLÍF