Þjóðlíf - 01.07.1991, Blaðsíða 47

Michel Foucoult. Þekking, einkum nútímafélagsvísindi, er rammflækt í vald samfélagsins yfír
einstaklingnum.
manninum eftir að hann „varð til“ um
1800 og sýnir fram á hvernig þeim mis-
tekst það en á 19. öld fóru allar fræðigrein-
ar að snúast um þetta fyrirbæri. Loks fjall-
ar hann um árangursríkari tilraunir mann-
vísinda á því skeiði sem hann kallar
framtíð til að öðlast þekkingu á mannin-
um og sýnir fram á að þau byggja sjálf á
vísindagreinum sem grafa undan hug-
myndinni „maður“. Hann segir að öld
hugsunarinnar, 19. öldin, sem stjórnaðist
af þessari hugmynd um mannlegan veru-
leika sé að renna sitt skeið og við séum í
þeirri aðstöðu að geta rifið af okkur þá
hlekki sem hún lagði á okkur.
Á eftir Orðum og hlutum sendi
Foucault frá sér Fornminjafræði þekking-
arinnarjLarchaéologie du savoir 1969) þar
sem hann fjallaði um þær aðferðir sem
hann beitti í fyrstu bókunum þremur, - að
mæta fortíðinni á hennar eigin forsendum
en dæma hana ekki út frá samtímanum.
Hún markaði endalok ákveðins skeiðs á
ferli Foucaults. Nú liðu sex ár þangað til
næsta bók kom út. Þá birtist Agi og refs-
ing (Surveiller et punir) þar sem hann
heldur áfram gagnrýni sinni á mannvís-
indi en með meiri áherslu á félagslegt og
stofnanalegt vald. Hér reynir hann eink-
um að sýna hvernig þekking - einkum
nútímafélagsvísindi - er rammflækt í vald
samfélagsins yfir einstaklingnum. Þessari
þekkingu er ekki beitt sem valdatæki
heldur er staða hennar sem þekkingar háð
valdi. í bókinni fjallar hann t.d. um það
hvernig afbrotafræðin dafnaði samhliða
þróun fangelsa á 19. öld og hann bendir á
svipuð tengsl milli annarra félagsvísinda
og hliðstæðra félagslegra fyrirbæra, t.d.
milli uppeldisfræði og skóla. Þetta tengist
því sem hann sagði í Orðum og hlutum um
að maðurinn sem hugmynd hafi ekki orðið
til fyrr en um 1800 þegar hann verður
viðfangsefni þekkingar, - það sem hún
snýst um. Þá fæðist einstaklingurinn og
um leið verða lýsingar og nákvæmar yfir-
heyrslur á honum, sjúkraskýrslur um
hann og alls kyns skjöl hluti af vísindun-
um. Það eru m.ö.o. ekki her, lögregla eða
miðstýrt og sýnilegt ríkisvald sem stjórna
samfélaginu heldur tamning og ögun á
einstaklingunum og valdið sem er að verki
í þessum „fangelsum", valdið er allstaðar
að verki. Samfélagið öðlast vald yfir lík-
ama mannsins, látæði hans og hegðun.
Bókin fjallar eiginlega um „uppgang hels-
isins".
Ifyrsta bindi Sögu kynferðisins (Histoi-
re de la sexualité) segir Foucault að
„kynferðisvísindin“ sem döfnuðu á 19. og
20. öld séu þáttur í afskiptum nútímasam-
félags af fólki. Með hæfilegri einföldun má
segja að þekking sem tengist „vísinda-
greinum" á borð við afbrotafræði og upp-
eldisfræði stjórni með því að gera mann-
inn að viðfangsefni sínu en „kynferðisvís-
indin“ láti hann hafa eftirlit með sjálfum
sér. í Sögu kynferðisins kemur fram að
um 1800 varð grundvallarbreyting í þess-
um málum. Áður voru athafnir manna
löglegar eða ólöglegar, menn brutu þá
gegn lögum Guðs og manna, t.d. með
framhjáhaldi, sódómsku og þvíumlíku.
Eftir 1800 tóku læknisfræði, sálfræði og
önnur slík vísindi stöðu þessara lagabók-
stafa og þá hættir hjónabandið að vera
miðpunkturinn. Áherslan færist yfir á það
sem telst eðlilegt og óeðlilegt, hómós-
exúalismi fellur þá saman við hið óeðlilega
í stað þess ólöglega áður. Valdið styrkir
stöðu sína, áður var miðað við athafnir
manna en nú hneigðir og má nefna að
glæpahneigðin verður til um leið og kyn-
hneigðin. Vald samfélagsins nær nú inn í
innstu kima sálarinnar, - lögin létu þó
staðar numið við athafnir.
Foucault hafði í ýmsum fyrri verka
sinna komið inn á samband valds og þekk-
ingar en það sem er nýtt í Aga og refsingu
og Sögu kynferðisins er hugmynd hans
um eðli valdsins. Hann hafnar þeirri við-
teknu skoðun að valdið sé algjörlega nei-
kvætt, bælandi félagslegt afl sem sé ögrað
og sigrað af frelsandi ljósi sannleikans.
Samkvæmt Foucault er valdið vissulega
oft eyðileggjandi og alltaf hættulegt en er
líka uppspretta jákvæðra þátta. Og hann
hafnar því einnig að valdið komi frá einni
ráðandi miðju (t.d. ríkjandi stétt eða ein-
valdi) heldur lítur hann svo á að það sé út
um allt í samfélaginu, - í huga mannsins og
utan hans.
í síðari bindum Sögu kynferðisins
breikkaði Foucault sviðið og lét sér ekki
nægja að fjalla um vestrænar hugmyndir
heldur fór allt aftur til Grikkja og Róm-
verja. Hann fléttaði líka siðfræðilegu efni
saman við þetta sögulega verk, - bjó til
valkosti við nútímasiðgæði. Tvö bindi um
viðhorf Grikkja og Rómverja til kynlífs
birtust árið 1984, skömmu fyrir fráfall
hans. Hann náði þó að skrifa eitt bindi í
viðbót um þetta efni þar sem hann fjallar
um þann kaþólska sið að skrifta. Sökum
þess að hann lagði blátt bann við því fyrir
dauða sinn að nokkuð yrði birt af óprent-
uðum verkum hans nema þeim væri full-
lokið er óvíst hvort það kemur nokkru
sinni fyrir sjónir lesenda. Kunnugir halda
því fram að bókin sé svo gott sem tilbúin
til útgáfu en ættingjar Foucaults eru á
öðru máli og þeir hafa síðasta orðið.
Foucault lést árið 1984 úr eyðni. Þegar
hann heyrði fyrst um þennan illvíga
sjúkdóm varð honum að orði að þetta væri
drephlægilegt, - sjúkdómur sem legðist
aðeins á homma! en hann var sjálfur
hommi. Þá þegar hafði hann líklega smit-
ast. Um Foucault ganga ýmsar sögur og er
t.d. sagt að hann hafi verið virðulegur há-
skólaprófessor á daginn en að loknum
vinnudegi hafi hann klætt sig í leðurdress-
ið, farið á hommabarina og lifað allskraut-
legu lífi. Það er hins vegar hæpið að maður
sem var svo frjór í hugsun og sendi frá sér
slíkan fiölda af bókum sem þar að auki eru
hver annarri magnaðri hafi haldið það út
að lifa slíku lífi. Eða var þessi óvenjulegi
hugsuður kannski líka öðruvísi en aðrir að
þessu leyti?
0
ÞJÓÐLÍF 47