Þjóðlíf - 01.08.1991, Qupperneq 50

ERLENT
UMDEILANLEGUR
ÁVINNINGUR
Reynslan af einkavœðingu í Bretlandi: Aðförin mikla að opinberu eignarhaldi
GUÐMUNDUR JÓNSSON LUNDÚNUM
Þann 1. janúar 1947 var mikill hátíðar-
dagur hjá námamönnum í Brctlandi. Þá
voru flestar kolanámur yfírteknar af hinu
nýstofnaða ríkisfyrirtæki National Coal
Board. Námamenn höfðu lengi mátt
þola harðstjórn voldugra námueigenda,
kaldrifjað arðrán við einhverjar erfið-
ustu vinnuaðstæður í heimi. Nú voru
bjartari tímar framundan, stjórn Verka-
mannaflokksins hét betrumbótum í
krafti opinbers eignarhalds á kolanám-
unum.
þessum árum var ýmisleg önnur
mikilvæg starfsemi þjóðnýtt, Eng-
landsbanki, símaþjónustan, stjórn flug-
valla, vegagerð, járnbrautirnar, gasfram-
leiðslan, járn- og stáliðnaðurinn. Frá 1945
til 1949 voru hvorki meira né minna en
20% hagkerfisins þjóðnýtt.
Draumurinn um opinbera eign á fram-
leiðslugögnum þjóðarinnar átti sér langa
sögu. Á síðari hluta 19. aldar beindu menn
sjónum aðallega að jarðnæði en eftir alda-
mót var líka krafist þjóðnýtingar á kola-
námum. Með sókn Verkamannaflokksins
óx þjóðnýtingarhugmyndum ásmegin en
það var ekki fyrr en 1937 að flokkurinn
einsetti sér að koma mikilvægum fyrir-
tækjum í þjóðareign, einmitt þeim sem
eru nefndar hér að ofan.
Hverju átti ríkiseign á þessum fyrir-
tækjum að ná fram? Annars vegar féll hún
vel að hugmyndum um áætlunarbúskap
sem voru vinsælar á fjórða og fimmta ára-
tugnum en með því að skipuleggja fram-
leiðslu á mikilvægum sviðum efnahags-
lífsins töldu menn að hægt væri að draga
úr þeirri sóun og óhagkvæmni sem óheft
samkeppni hafði í för með sér. Þjóðnýting
myndi líka bæta ómanneskjuleg vinnu-
skilyrði sem verkafólki voru búin, hið op-
inbera skyldi hafa velferð almennings að
leiðarljósi en ekki hámarksgróða.
Enda þótt þjóðnýting bætti vinnuskil-
yrði verkamanna og samskipti við stjórn-
endur urðu ríkisreknu fyrirtækin ekki
gildur hlekkur í langtímaefnahagsáætlun-
um hins opinbera eins og sumir ætluðu.
Ekki juku þau heldur áhrif verkafólks á
stjórn þjóðnýttu fyrirtækjanna sem kom-
ust í hendur skriffinnskubákns og varð
rekstur þeirra þunglamalegri og miðstýrð-
ari með tímanum. Mörg fyrirtækjanna
urðu fjárhagsleg byrði á ríkinu enda hafði
þjóðnýting þeirra ekki alltaf sprottið af
sósíalískum hvötum; oft var um að ræða
björgunaraðgerðir ríkisins í hnignandi at-
vinnugreinum eins og í kolanámi, þar sem
einstökum atvinnurekendum var um
megn að fjárfesta í nýtísku tækni til að
gera fyrirtækin hagkvæmari. Meira að
segja stjórn íhaldsflokksins stóð fyrir
svona björgunaraðgerðum með þjóðnýt-
ingu Rolls Royce fyrirtækisins og skipa-
smíðastöðva í Skotlandi upp úr 1970.
argir hagfræðingar vilja trúa því að
ónóg þjónusta og slæmur rekstur
hafi verið óhjákvæmilegir fylgifiskar þessa
opinbera reksturs en alhæfingar í þessu
efni eru óáreiðanlegar. British Telecom og
British Gas skiluðu til að mynda árvissum
hagnaði. Athugun á viðhorfum stjórnenda
fyrrverandi ríkisfyrirtækja leiðir í ljós að
helstu vandkvæðin í rekstri hlutust af því
hve háð þau voru þinginu og ríkisstjórn-
inni um rekstrarfé, að gjaldskrám var
haldið niðri af pólitískum ástæðum, lang-
tímaáætlanir voru vanræktar og að þau
svöruðu ekki kröfum neytenda nógu vel.
Á síðasta áratug var blaðinu algerlega
snúið við. Dregið var úr ríkisumsvifum og
markaðsöflunum veitt meira svigrúm í
efnahagslífinu. Hvergi varð afskiptaleys-
isstefnu í efnahagsmálum fylgt fram af
meiri einurð og í Bretlandi, þar sem ríkis-
stjórn Thatchers veitti nýfrjálshyggjunni
forystu. Einn merkilegasti þátturinn í
stefnu stjórnarinnar var einkavæðingin
svokallaða sem felst í því að færa verkefni
úr opinberum rekstri í hendur einkaaðila.
Hefur stjórn íhaldsflokksins getið sér slíkt
orðspor að einkavæðing er orðin að út-
flutningsvöru. Erindrekar annarra ríkis-
stjórna, nú síðast frá Austur-Evrópu,
koma í stríðum straumum til að leita ráða
Eftir því scm á leið einkavæðingartímann fjölgaði óánægðum þjóðfclagsþegnum.
50 ÞJÓÐLÍF