Frjáls verslun - 01.02.2011, Blaðsíða 35
FRJÁLS VERSLUN 1.tbl.2011 35
Nýjar tölur frá Kína, sem nú er annað stærsta
hagkerfi heimsins, sýna óvænt að þar er halli
á vöruskiptajöfnuðinum í fyrsta sinn í langan
tíma; að þeir flytja meira inn en út. Bendir
þetta til að hagkerfi Kína sé eitthvað að kólna?
„Sendiherra Kína í Þýskalandi heimsótti
okkur í Hertie School í Berlín fyrir nokkr
um dögum og þessar spurningar bar á
góma. Sendiherrann minnti okkur á að
Kínverjar eru að ganga frá nýrri fimmára
áætlun sem verður þeirra fyrsta græna
fimmáraáætlun, að hans sögn. Það sem
Kínverjar óttast mest er að ríkið gliðni,
klofni í tvo eða fleiri hluta. Af sögulegum
ástæðum hvílir þessi mara á leiðtogunum.
Efna hagsbatinn í Kína hefur verið ójafn
milli þjóðfélagshópa og landshluta, sem er
reyndar algengt í hagsögunni á þessu stigi
efnahagsþróunar. Í Kína er einnig hættuleg
spenna milli alræðis Kommúnistaflokksins
og valddreifingarinnar í atvinnulífinu.
Minn góði lærimeistari, Douglass North, hefur fylgst vel með Kína og
marg oft heimsótt háskóla þar og ráðamenn.
Ég spyr hann yfirleitt þegar við ræðum
saman hvernig hann meti horfurnar í Kína.
Hann hefur jafnan verið bjartsýnn, þar til
nú í október í Boston. North var nýkominn
frá Kína, 89 ára að aldri. Ég spurði að
venju: Heldurðu að dæmið gangi upp hjá
Kín verjum, ef litið er til langs tíma? Og í
fyrsta skipti var svarið: Nei, ég trúi því ekki
lengur. North er engin véfrétt en dæmið er
orðið ansi flókið hjá Kínverjum, þótt þeir
séu ótrúlega úrræðagóðir. Ég vona að þeir
snúi ekki baki við valddreifingu og reyni
að sameina þjóðina með hernaðarbrölti eða
þá að borgarastyrjöld brjótist út. Mér þætti
æskilegast að þeir fyndu hægt og rólega
leiðina til lýðræðis. Ég hef auðvitað enga
hugmynd um hvort það gerist.“
Á sama tíma og Asía blómstrar virðist fátæktin
hafa fest sig endanlega í sessi í löndum Afríku.
Hvernig er best að leysa krónískan efna hags-
vanda þróunarríkja í Afríku?
„Vandi flestra Afríkuþjóða, sem búa við
sára fátækt, er pólitískur. Stjórnvöld hafa
meiri áhuga á hagsmunum valdaklíkunnar
en almennum framförum. Innviðir atvinnu
lífsins og góð hagstjórn eru það sem hag
fræðin kallar samgæði og sam gæði þjóna
yfirleitt ekki hagsmunum valda klík unnar.
Það verður á einhvern hátt að riðla valda
jafnvæginu sem heldur þessum klíkum
gangandi. Og það er ekki á færi hag fræð
inga og jafnvel ekki stjórn mála fræð inga!
Undanfarin 40 ár hefur Bótsvana,
landlukt ríki í Afríku, búið við örasta
hagvöxt í heimi. Leyndarmál Bótsvana er
það að stjórnvöld þar gáfu efn hagsmálum
og stöðugleika forgang um fram önnur
markmið. Ef það er gert blasir við hvernig
á að halda á málum – í stór um dráttum.
Það blasir hins vegar ekki við hvernig á
að skipta óábyrgum stjórn völdum út í
öðrum Afríkuríkjum og setja í staðinn
stjórnarherra sem hafa svipuð markmið og
ráðamenn í Bótsvana. Það er rétt að skjóta
því inn neðanmáls, að því miður hefur
eyðnisjúkdómurinn leikið Bóts vanabúa
grátt undanfarin ár.“
Tekjumuninum í hagkerfi kommúnismans var
stundum lýst þannig að þar væri tekjumunur
ekki mikill því allir hefðu það jafnslæmt. Getur
eitthvert hagkerfi bætt lífskjör nema með því að
leggja áherslu á að stækka kökuna; lands fram-
leiðsluna?
„Þetta er ekki alls kostar rétt. 1972 skrifaði
ég efnahagspistla í Morgunblaðið tvisvar
í mánuði. Eitt sinn skrifaði ég pistil þar
sem greint var frá nýlegri rannsókn á
tekju skiptingu – vinurinn Gini skýtur upp
kollinum. Þar kom á daginn að skipt ing
tekna í Ráðstjórnarríkjunum var svipuð
og í Bretlandi – og höfðu þó nokkrir tugir
milljóna manna verið myrtir í Ráðstjórnar
ríkjunum með það að markmiði að jafna
tekjurnar – að því er spunamenn sögðu.
Pistlinum mínum var illa tekið í sendiráði
Ráðstjórnarríkjanna sem mótmælti
óformlega við atvinnurekanda minn, Seðla
bankann, en ég varð þó ekki fyrir neinum
óþægindum. Almennt er fullyrðing þín
hárrétt. Sem tæki til að bæta lífskjör er
árlegur hagvöxtur margfalt mikilvægari
en jöfnun tekna. Ef svo væri ekki mætti
auðveldlega þurrka út fátæktarböl Afríku
búa með því að jafna tekjur þeirra. Í
fram kvæmd er jöfnun lífskjara flóknara
mál en ætla mætti. Á að jafna tekjur, ráð
stöfunartekjur, neyslu eða velferð þegn
anna? Einnig má geta þess, að það er ekki
góð hagfræði að bera saman tekjur innan
eins árs. Það á að miða við ævitekjur. Í
sumum sérfræðigreinum hefja menn ekki
störf fyrr en um þrítugt. Flugmenn vinna
yfirleitt ekki þar til þeir eru sjötugir – eða
þar til þeir eru hundrað og eins árs, eins og
Ronald Coase.“
Lenín reyndi að koma á fyrirmyndarhagkerfi
kommúnismans í Sovétríkjunum og Maó í
Kína. Þessi hugmyndafræði hrundi vegna
fátæktar og nýir tímar urðu með frelsinu sem
var innleitt í þessum löndum. Er frelsið og
einkaeignarrétturinn á framleiðslutækjum hið
raunverulega afl hagvaxtarins?
„Kerfi sem leyfir samkeppni í leitinni
að nýrri tækni er lykill framfara hjá há
þró uðum ríkjum. Um nýja tækni ríkir
alger óvissa. Það má líkja leitinni að nýj
ungum í vísindum og tækni við hóp
manna sem leitar að hlut sem er falinn
í myrkvuðu herbergi. Líkurnar á því að
hlut urinn finnist aukast eftir því sem
fleiri leita. Hver einstaklingur hefur sína
leitaraðferð. Sumir fara með veggjum,
aðrir þreifa á gluggunum, enn aðrir fara
í hringi á gólfinu. Þegar fjöldi þeirra
sem leita og fjölbreytileiki leitaraðferða
er aukinn aukast einnig líkurnar á því
að hluturinn finnist. Séreignarréttur á
framleiðslutækjunum og öflug samkeppni
eykur líkurnar á framförum í vísindum,
tækni og skipulagsmálum. Og ekki má
gleyma þætti öflugra háskóla og rann
sóknastofnana á vegum ríkisins. Ráðstjórn
arríkin réðu ekki við að keppa við Vestur
lönd á sviði hátækni, miðstjórnar skipulagið
náði ekki utan um óvissu, leit og nýju
þekkingargreinarnar – nema í geimrann
sóknum og vopnabúnaði þar sem sett var
upp skipulag sem leyfði frumleika og fram
tak og var ólíkt hinu almenna efnahags
skipu lagi í Sovétríkjunum.“
Er til eitthvert land sem er með hið fullkomna
og óspillta hagkerfi?
„Nei.“
Þú hefur skrifað bók um háskaleg hagkerfi. Hvern
ig lítur hið klassíska háskalega hagkerfi út?
„Hagkerfi eru almennt háskaleg fyrirbæri.
Rómaveldi leið undir lok – með sín World
Classgufuböð. Ráðstjórnarríkin liðu undir
lok. Bretland klikkaði einmitt þegar iðn
byltingin gamla hafði skilað góðum arði.
Lönd í Afríku og MiðAusturlöndum
sem búa við olíuauð ná sér ekki á strik.
Óvænt er evrusvæðið að sogast niður í
klósettskálina og Bandaríkin riða. Og svo
er hrunið okkar. Hagkerfi eru ekki aðeins
háskaleg fyrirbæri heldur ríkir á þeim
vett vangi mikil óvissa og óvæntir atburðir
gerast – eins og í sjálfri náttúrunni.“
Í Kína er ríkisrekinn kapítalismi sem Deng
Xiao Ping er höfundur að, en hann opnaði Kína
fyrir erlendum fjárfestum og leyfði bændum að
selja á mörkuðum. Hvernig útskýrir þú þennan
ríkisrekna kapítalisma?
„Mér líkar best sú skýring á efnahags undr
inu í Kína að um sé að ræða skynsamleg
viðbrögð miðstjórnar Kommúnistaflokksins
við óróa og rekstrartilraunum í sveitum
landsins. Landið er víðfeðmt og tök mið
stjórnar víða veik. Óleyfilegar tilraunir með
nýtt skipulag (takmarkaðan séreignar rétt)
í landbúnaði í sveitum, sem ekki voru í