Tímarit Máls og menningar - 01.05.1949, Blaðsíða 32
94
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
inu fyren sigið er á seinni hluta þrettándu aldar, að minsta kosti eitt-
hvað eftir 1250, þegar Sturlubók Landnámu er rituð, þá eru enn á
sveimi fornar sagnir um átján hellismenn í Surtshelli. Deili eru ekki
sögð á mönnum þessum önnur en foríngjar þeirra hafi heitið Þórarinn
og Auðunn Smiðkelssynir frá Þorvarðsstöðum. Annar þeirra, Auðunn,
er brendur inni á Þorvarðsstöðum svo hann virðist að minsta kosti
hafa skrópað úr útilegunni þann daginn. Þessir tveir núnefndu Smið-
kelssynir eru að sögn Landnámu sonarsynir Þorvarðar þess er land þá
að Hrosskeli landnámsmanni í Hvítársíðu, gerum ráð fyrir nær alda-
mótum 900. Ef um sagnfræði væri að ræða ættu hellismenn eftir þessu
að hafa verið uppi einhverntíma á síðari hluta tíundu aldar.
Þannig tímasetur Sturla hellismenn þrjú hundruð árum fyrir sinn
dag, sagan um þessa menn ætti þá að hafa geingið í munnmælum í
eitthvað níu ættliði. Um sanngildi slíkra sagna er hvorki hægt að dæma
einn veg né annan, í fyrsta lagi er einginn prófsteinn til á sögurnar, og
í öðru lagi vitum við ekkert hvaða sögur þetta voru, hið eina sem við
vitum er að einhverjar sögur hafa verið til um átján hellismenn í tíð
Sturlu á seinni hluta þrettándu aldar. Líkur gætu bent til að sögurnar
hafi þá enn haft nokkurn lífskraft: Grettir er á þessum tíma og hinum
næstu á undan að ryðja sér til rúms í þjóðtrú, hálfþurs sem byggir
núpa, fjallsufsir, gljúfur, berg, hella, geilar, skorir, borur og raufar um
þvert og endilángt landið, en eingin tilraun er gerð að vista hann í
jafntilvöldu útilegumannabæli og hellinum Surti. Þetta gæti bent til
þess að þjóðsagnasamstæða um átján útilegumenn hafi verið svo
heimarík í Surtshelli að ný þjóðtrú í myndun, ólík að efni, hefði ekki
náð þar táfestu, ekkert rúm fyrir Gretti hjá hellismönnum.
Vitum vér þá ekkert fleira um átján hellismenn, þeirra upphaf og
endi? Því miður helsti fátt, en við vitum til samanburðar að hópur
reyfara er sígildur í æfintýrum þjóða okkur skyldum á meginlandinu.
Hvenær átján reyfarar flytja til íslands, með hvaða hætti eða hvaðan
verður ekki sagt, frumsögurnar eru okkur hulinn leyndardómur; aðeins
sjáum við af Landnámu að saga átján hellismanna hefur verið flækt
eitthvað samanvið sagnir um tólf Kroppsmenn, en af þeim eimir ekki
eftir nema nafnið, og loks við hinar gríðarlegu borgfirsku lygisögur
um hundrað og áttatíu hólmverja — sem okkur virðist í fljótu bragði
vera aðeins þessi sama reyfarasaga margfölduð með tíu. í Landnámu