Tímarit Máls og menningar - 01.05.1949, Blaðsíða 55

LÍTIL SAMANTEKT UM ÚTILEGUMENN
117
það, hvort skáldskapurinn um Gretti í Drángey hefur orðið til í penna
gretluhöfundar um 1300, eða hvort einhverjar æfintýrasögur hafi ver-
ið áður til um vistir seks manns eða manna í eynni. Má svosem vera
að endurminníngar fornar um sannsögulega persónu eina eða fleiri
liggi til grundvallar hetjunni, aðeins eitt er augljóst: slíkar ályktanir
verða ekki dregnar af Grettis sögu.
En svo vill til að einmitt í Drángeyarþætti þar sem snild Grettis sögu
nær hámarki er bókin eigiaðsíður einna sannfróðust heimild — reynd-
ar ekki um Gretti, heldur um þá öld sem slíka sagnhetju ól, fjórtándu
öldina, hennar hugsjón, hennar kjark, hennar ódauðlegu sál: þannig sér
íslenskt skáld mannsmynd íslands áratugina eftir að land vort hefur
verið svikið og selt í fyrra sinnið; guðleg og jarðnesk öfl hafa snúist
gegn þessum manni, hann hefur glatað öllu sem mannleg vera þarf til
lífs, hvergi vottar fyrir vonarglætu „annars ljóss“ að honum föllnum —
og ofaníkaupið hefur hann mist hæfileikann til að gefast upp; jafnvel í
dauðanum gefst hann ekki upp, dauður ekki heldur. Loks er drángey-
íngs hefnt í sjálfri Konstantínópel, höfuðborg veraldarinnar.
Fornsagan, sem lætur skáldskap vor nútímamanna virðast svo fá-
tækan og vesælan við samanburð, nær þarna hámarki enn einusinni.
9. Utilegumenn miðtímans.
Þar sem þetta skrif átti annars ekki að vera rannsókn á skáldlegu
gildi bókmenta um útilegumenn, heldur hugleiðíngar um hverjar séu
líkur þess að þeir hafi nokkurntíma lifað í landinu, tef ég stutt við þær
frásagnir útilegumanna sem venjulegast eru ekki taldar vitnisburður
annars en sjálfra sín, bundinn og óbundinn tilbúníng frá þeim tímum
sem fræðimenn kalla oft íslenskar miðaldir, miðtíma íslenskrar sögu:
á ég þar við bókmentir um furðumenn af útilegumannakyni og þeirra
heimbygðir, fáránleg verk einsog Áradalsóð og önnur útilegumannarit
Jóns lærða, jafnvel Skíðarímu, og loks útilegumannasögur þjóðsagna
vorra.
Útilegumannatrú þjóðveldistímans virðist vera aðeins eitt afbrigði
hetjusögunnar. Þegar fram líða stundir mildast hugsunarháttur í land-
inu, menn verða dálítið meyrir, bókmentirnar missa risið, hið stór-
brotna og ægilega er horfið, en alskonar sveimhugur skyldur rómantík
hefur yfirhönd: „væri ég einn sauðurinn í hlíðum skyldi ég renna í