Tímarit Máls og menningar - 01.05.1961, Blaðsíða 4

TIMARIT MALS OG MENNINGAR
gefa erlendu valdi hvað sem var löngu áður en um nokkuð var beðið. Um það eru til fjöl-
margir vitnisburðir frá stríðsárunum og stríðslokum. Það út af fyrir sig getur ekki vakið
nokkrum manni furðu, því þjóðsvik og landráð hafa lengi verið atvinnuvegur og munaður
einhvers hluta þeirrar stéttar hvar í heimi sem er. En hitt er athyglisvert að mikill meiri
hluti íslenzkrar borgarastéttar laut og lét undan, og merkilegt er að hver einasti pólitískur
fulltrúi hennar sagði hátíðlega með upply/tum höndum að hann vildi vera þrœll og ekki
frjáls maður.1
Enn hefði þetta ekki þurft að teljast til tíðinda ef hér hefði verið um að ræða ellimóða
stétt sem hefði verið búin að glata allri vitund um þjóðlegan uppruna sinn. En nú var
íslenzka borgarastéttin ung stétt í ríki sem rétt var nýbúið að ná fullveldi sínu úr greipum
erlends valds. Hvað hefði þá verið eðlilegra en hinn þjóðlegi hluti hennar hefði verið
þjóðsvikurunum yfirsterkari, — og úr því ekki var svo vel, var þess þá ekki að vænta að
einhver minnihluti hennar risi upp og héldi á loft merki nýlokinnar sjálfstæðisbaráttu,
tæki að sér að varðveita tengslin við þann helming stjórnmálamanna á þingi sem voru
andsnúnir valtýskunni 1901, við þá sjálfstæðismenn sem ekki vörðu sjálfstæðið af ein-
tómri spekúlasjón 1908, eða við þá þrjá sem alla stund stóðu upp úr bræðingnum og
grútnum?
Það er varla hægt að bera á móti því að þeir stjórnmálamenn hafi verið til innan borg-
arastéttarinnar sem fundu til þessara tengsla. Hinsvegar er erfitt að ákvarða hversu stór sá
hluti hefur verið. Hvað um það, jafnvel þó aðeins fáeinir þingmenn sjálfstæðisflokksins
liafi verið andvígir uppgjöfinni og hefðu breytt eftir sannfæringu sinni, mundi það hafa
nægt til að koma í veg fyrir samþykkt hennar, og sennilega hefði það einnig stappað stál-
inu í þá hálfvolgu úr öðrum þingflokkum svo að þeir hefðu þorað að neita.
Hvaða hvatir, hvaða nauðung knúði þessa menn til að beygja sig?
Líklega má segja að tvennskonar hvatir kæmu einkurn til álita: efnahagslegar hvatir og
óttinn við kommúnismann. Eins og að ofan er látið liggja að óskaði allstór hluti íslenzkrar
borgarastéttar þess eins í lok stríðsins að Island gerðist efnahagsleg hjálenda Bandaríkj-
anna í þeirri von að stríðsgróðabyrinn mundi þá ekki lægja, og var þá lítið hirt um hvaða
pólitísk skilyrði fylgdu með í ofanálag ... Án efa hefur þessi ósk verið nokkuð útbreidd
undir niðri, en varla meðvituð af mörgum. „Bara að kaninn taki okkur nú“ sögðu og hugs-
uðu varla aðrir en þeir sem töldust til allra lítilmótlegasta auðskrílsins. Síðar meir varð
fátækraframfæri hjá Bandaríkjastjórn eina úrræði stjórnenda vorra, en f járhagur landsins
var síður en ekki í kaldakoli 1945—46, og það er ekki ástæða til að ætla að hinir sæmilegri
borgarar hafi þá ekki trúað á efnahagslega möguleika sjálfra sín, ekki líklegt að þeir sem
nauðugir hafa samþykkt afsal landsréttinda hefðu látið efnahagslegar hvatir auðskrílsins
ráða baggamuninn, ef ekkert annað hefði komið til.
En óttinn við kommúnismann — er líklegt að hann hafi getað verið driffjöður uppgjaf-
arinnar? Áður en þeirri spumingu er svarað verður að gæta þess að 1945—1946 var sá
ótti langt frá því að vera jafnáhrifamikið áróðurstæki eins og þegar Atlantshafsbandalagið
var sett á fót. Forleikur kalda stríðsins var að vísu byrjaður 1946 — það getum vér borið
um sjálfir því krafa Bandaríkjamanna um herstöðvar 1945 sýnir bezt að þeir voru komnir
1 „... þegar (...) Íslendíngar hafa sjálfir látið fulltrúa sína á alþíngi segja hátíðlega
með upplyptum höndum, að þeir vilji vera þrælar og ekki frjálsir menn, þá játa eg að
alþíng komi þeim ekki við, en fyrri ekki.“ — Jón Sigurðsson: Um alþíng (1842).
82