Tímarit Máls og menningar - 01.05.1961, Blaðsíða 60

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
venjulegt hluLverk gagnrýninnar hlýt-
ur umfrain allt að vera menningar-
legt: hún er skýring „menningar-
strauma“. Annars yrði hún eintómur
niðurskurður (og þó því mætti una,
hvernig ætti að ákvarða hvort rithöf-
und ber að skera niður eða ekki?)
Þetta atriði virðist vera lítilsvert; en
raunin er sú, þegar hugað er að því
frá sjónarmiði nútímaskipulags
menningarlifsins, að það hefur höfuð-
þýðingu. Gagnrýnisstarf sem væri sí-
felldlega neikvætt, sem byggðist á
húðstrýkingum, og fullyrðingum um
að þetta sé „skáldskapur“ og hitt ekki,
væri leiðigjarnt og ógeðfellt. „Valið“
gæti virzt ákvarðað af persónulegum
væringum, eða þá tilviljunarkennt, og
þar af leiðandi lítils virði.
Orugglega má fullyrða að gagn-
rýnisstarf á alltaf að vera iðkað á já-
kvæðan hátt, — í þeim skilningi að
gagnrýnandinn á að draga fram já-
kvætt gildi í verkinu sem verið er að
skýra. Ef þetta gildi getur ekki verið
listrænt, getur það verið menningar-
legt. Það sem gildi hefur verður þá
ekki nema sjaldan bókin sjálf, sem
verið er að dæma, heldur þær menn-
ingarlegu stefnur sem koma fram hja
hverjum hóp höfunda . ..
Það ber að athuga að á sumum
tímabilum getur hið hagnýta starf
laðað til sín mikilhæfustu sköpunar-
krafla þjóðar: í vissum skilningi eru
þá hinir beztu mannlegu kraftar
bundnir við að skapa undirstöðuna,
og það er ekki enn hægt að tala um
neitt ris. Á þessum grundvelli hefur
orðið til í Ameríku sú félagsfræðilega
kenning sem á að skýra og réttlæta
skortinn á húmanískri og listrænni
menningu í Bandaríkjunum. í hverju
einstöku tilviki verður þessi kenning
að geta bent á umfangsmikla skap-
andi starfsemi á hagnýtu sviði, ef á
að vera hægt að taka hana trúanlega.
En samt er einni spurningu ósvarað:
ef þetta skapandi starf er raunveru-
legt, ef það hefur lífskraft í sér fólg-
inn, ef það hvessir viljann og eykur
mönnum afl og eldmóð, hversvegna
örvar það þá ekki til bókmenntalegra
afreka? Ef það gerist ekki er von að
menn taki að efast: er ekki um að
ræða kúgunaröfl frekar en öfl alls-
herjar þroska? Er líklegt að þrælarn-
ir sem reistu pýramídana með svip-
una vofandi yfir sér hafi gert sér ein-
hverja ljóðræna hugmynd um starf
sitt? Öflin sem stjórna þessu stórfeng-
lega hagnýta starfi eru kúgunaröfl,
ekki aðeins að því er varðar fram-
kvæmd verksins — það væri skiljan-
legt — heldur á allan hátt. Þetta er
einmitt sérkennandi um þetta fyrir-
brigði og leiðir af sér að ákveðin bók-
menntastarfsemi, til dæmis í Ameríku,
kemur fram hjá þeim sem illa una
skipulagi hins hagnýta starfs er læzt
vera „epískt“ í sjálfu sér. Samt er
138