Tímarit Máls og menningar - 01.10.1968, Blaðsíða 97

Aíaxím Gorkí
Idjótnum og Aljosa Karamazof — en
hann vissi og vel, hve erfitt var
sem í var ráðizt. Sjálfur sagði Dosto-
éfskí. að það væri kannski ekki til
nema ein markverð jákvæð psrsóna
í heimsbókmenntunum, það væri Don
Quijote.
Samkvæmt skoðun og sannfæringu
Gorkís vildi hann sem sósíalískur
höfundur sýna ágæti og þrótt hins
starfandi manns, sem hefur náð skyn-
samlegum tökum á tilveru sinni og
herst með skynsemd og þekkingu að
vopni fyrir betra þjóðfélagi. Slíkar
persónur skapaði Gorkí að vísu, en
þær eru yfirleitt ekki í hópi þeirra,
sem verða okkur eftirminnilegastar í
verkum hans, þær eru oftast of ein-
faldaðar, of skematískar. Að mínu
viti kemst Gorkí lengst í að skapa
„jákvæðar“ persónur, sem lifa sönnu
lífi, í miklu verki sem til varð útlegð-
arárin, þriggja hinda verki sem hann
skrifaði saman um æskuár sín,
Barnœska mín, Hjá vandalausum, Há-
skólar mínir. (Gefið út í íslenzkri
þýðingu Kjartans Ólafssonar 1948,
1950 og 1951.)
I þessu sambandi má benda á það
að í raun og veru er Gorkí sterkastur
sem skrásetjari eigin reynslu, þau
verk hans lífseigust sem eru átobíó-
grafísk, bæði ævisagan og sögur þar
sem hann eys beint af eigin reynslu.
Þar eru persónurnar gæddar mestu
lífi, tungutak þeirra magnaðast, lífs-
myndin sterkust og áhrifamest. Um
leið kann Gorkí þá list að halda sjálf-
um sér í skefjum í frásögninni, við
fylgjumst að vísu mjög vel með hon-
um í þessum bókum, en það er sem
hann verði þar fyrst og fremst þáttur
af mikilli heild, víðfeðmri lýsingu á
eymd og örvæntingu, vonum og mik-
illeik Rússlands. Og hvergi kemst
Gorkí hærra en í lýsingu á sjálfum
sér ungum dreng í Nízjní Novgorod,
sem er að alast upp í grimmum heimi
hjá ömmu sinni, Akúlínu. I þessum
tveim persónum sjáum við koma
saman þá þætti, sem síðan réðu ferð-
um Gorkís. Annarsvegar hina þraut-
seigu og uppreisnarfengnu leit drengs-
ins að þekkingu, skynsemi; liinsveg-
ar takmarkalausa samúð og góðvild
ömmunnar, sem á rót sína í frum-
stæðum krislindómi utan kirkna og
alþýðlegri lífsvizku og sagnalist. Lýs-
ing ömmunnar Akúlínu hefur verið
kölluð ein fullkomnust kvenlýsing
sem til er, og víst er með góðum rök-
um hægt að halda því fram, að þar
hafi Gorkí betur tekizt að sýna fagra
persónu en meislaranum mikla, Dos-
toéfskí, að skapa fullgilda helga
menn. I frægasta leikriti sínu segir
Gorkí: „Maðurinn — þetta orð hefur
stoltan hljóm“ — ævisaga hans varð
bezta svarið sem hann gaf við mót-
mælum gegn þessari djörfu staðhæf-
ingu.
IV
Arið 1913 hélt Romanofættin upp
191