Tímarit Máls og menningar - 01.12.1968, Blaðsíða 142

Tímarit Máls og menningar
og verknaff skaparans eftir sinni vild fyrir
góð orð og betaling. En viti mannsins
treysti hann til að laga ýmsa galla, sem
liann þóttist sjá á sköpunarverkinu. Hann
var gæddur óvanalegri stærðfræðigáfu og
því mjög svo rökvís. Leit á mörg mann-
anna mein sem merki um fávizku og
vanrækt vit, og svo mikill jafnaðarmaður,
að liann ætlaðist til þess að það sem hann
skildi hlyti að vera fjöldanum Ijóst. Flestar
misfellur á mannfélaginu áleit hann að
bæru vott um skort á rökréttri íhugun og
hneisu mannlegum vitsmunum. Hér verður
því ekki varizt að færa dæmi til þess live
Páli var gjarnt að skoða aðra jafningja
sína að skyni og skilningi.
Við sátum tveir einir heima hjá honum
og hann fór að tala um það nýmæli, sem
mest var rætt á þeim tíma og fæstir skildu.
— Einsteins kenninguna. Ég játaði hrein-
skilnislega að spekimál þetta færi fyrir
utan og ofan mig. Páll sagði, að ég
mundi ekki hafa kynnt mér málið, þetta
væri ofur einfalt eins langt og komið væri,
en eins og Einstein sjálfur játaði, ekki
komið nógu langt. Svo tók Páll að útskýra
Einstein. Jú, ég þóttist sjá að hér lá fiskur
undir steini, en um sköpulag skepnunnar
var ég engu nær. Hinu verð ég að trúa, að
Páll vissi hvað hann fór, því honum var
tamt að játa skilningsskort sinn á ýmsu,
sem tekið er gott og gilt af þeim sem
bækurnar hafa. Og varð honum þá stundum
að orði: „Nú, hvað þýðir þetta“.
Ekki unni Páll minna öðru röksæju
mikilmenni, Vilhjálmi Stefánssyni. Bar þar
meira til en vitsmunir Vilhjálms og að þeir
voru samrýmdir í skoðunum. Eins og kunn-
ugt er voru þeir persónuiegir vinir frá
æskuárunum allt til dauðadags og þess ut-
an skólahræður við Grand Forks háskóla.
I fljótu bragði virðist Vilhjálmur ekki hafa
verið eins hótfyndinn um það sem ábóta-
vant er í mannfélaginu eins og Páll. En sé
nánar aðgætt, var líkt ákomið með þeim
um það, og Vilhjálmur ekki síður upp-
reisnarmaður og óróaseggur en Páll. Það
ber æfisaga Vilhjálms með sér. í því sam-
handi má benda á ótrú þá og fyrirlitningu,
sem Vilhjálmur hafði á þjóðskipulagi sið-
aðra manna, að hann stóð uppí hárinu á
hálærðum prófessorum og skopaðist að
reglubundnum lærdóms kúnstum þeirra,
unz hann var rekinn úr skóla. Síðar meir
lét hann sér þau orð um munn fara, að þess
væri brýn nauðsyn að reistir væru víðsvegar
háskólar um Bandaríkin þar sem afkennt
væri mest af því sem kennt var í þáverandi
skólum landsins. Álit hans á vestrænni
menningu má marka af því hversu
hann lofaði bráð-villta og hund-heiðna
Eskimóa fyrir heilbrigt vit! Verður ekki
betur séð en hann hafi, með sjálfum sér
að minnsta kosti deilt á háttalag vestrænn-
ar menningar engu síður en Páll. Mun
Páll þó ekki síður hafa kunnað því vel, að
fylgja Vilhjálmi og leita með honum upp-
lýsinga um mannskepnuna.
Fleiri sálufélaga en vísindamenn valdi
þó Páll sér, eins og sjá má af þýðingum
hans. Hann lé ölvast af andagift Einars
og orðkynngi, um dýrðlegar vegleysur norð-
urljósanna, „frá sjöunda himni að Ránar
rönd“. Og ekki fórst honum ver, að ganga
við hlið Stephans til grafar Gests og kveða
með Davíð apólógíu fyrir Neró, er lék á
gítar og söng meðan borgin brann. Fleiri
en skáldkónga tók Páll til greina er hann
þýddi Ijóð. Finnast þar kvæði eftir menn
sem fáir kannast við og ef til vill höfðu
ekki sjálfir hugmynd um að þeir væru
skáld. Sú var jafnaðannennska Páls.
En hvað var þetta í samanburði við að
svífa rökvísu hugviti Einsteins, þá hann
þurrkaði út takmörk tímans og kannaði
áður ófarnar leiðir og leysti úr læðingi
orku alvalds í hjarta hinnar ósýnilegu efnis-
eindar?
348