Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Blaðsíða 23

Herbert Marcuse
félagsins í heild, sem verður einskonar sjálfvirkt kerfi. Sem tæknileg heild
verður hið háþróaða iðnaðarþjóðfélag jafnframt pólitísk heild. Fyrir til-
stuðlan tækni og vísinda sambræðist menning, stjórnmál og atvinnulíf í
almáttugt skipulag sem svelgir eða hindrar alla valkosti einstaklinga. Þetta
nútima þjóðfélag, með ótakmarkaðri efnalega og andlega möguleika en áður
þekktust, hefur um leið ótakmarkaðra yfirráðasvið yfir einstaldingunum
en nokkru sinni áður. Jafnt andlegum sem efnalegum þörfum þeirra er „stýrt“,
beint í ákveðinn farveg eða þær búnar til og þar að auki fullnægt í margfalt
ríkara mæli en áður eru dæmi til. Mönnum eru sagðar fyrir þarfir og nautnir,
hvers þeir skulu neyta, hverju klæðast, hvað þeir skulu sjá eða lesa eða
hlusta á, hvaða smekk þeir eigi að hafa. Um leið og tækniþjóðfélagið er
alræðiskerfi sem tekið hefur sér stjórn á öllum sviðum veitir það síaukin
þægindi er sættir menn við það. Gleipnisfj ötur þótti á sinni tíð haglega
gerður og af mikilli hugkvæmni, en hvað var hann hjá hugkvæmni nútíma
þjóðfélags. Það hefur bundið allt í viðjar, en þær viðjar eru haggerðar og
mjúkar ekki síður en traustar. Jafnt sem þetta þjóðfélag virðist holdtekja
skynseminnar, og þó firrt skynsemi, veitir það „sælu í vansælunni“. Marcuse
nefnir það „lokað“ þjóðfélag, og má að sönnu kallast vítahringur.
Með því að taka að sér algera stjórn lífsháttanna hefur tækniþjóðfélagið
að dómi Marcuses afmáð í grundvallaratriðum greinarmun á geranda og
þolanda, afnumið stéttaandstæðurnar. Með hagræðingunni er horfinn munur
á undirstöðu og yfirbyggingu þjóðfélagsins. Verklýðshreyfingin er orðin sam-
gróin þessu tækniþjóðfélagi og ekki byltingarafl lengur. Efnahagslífið á-
kvarðar ekki lengur vitundina, eða kenningin um það hefur ekki lengur
neina merkingu. Hugmyndirnar eru nú „raungerðar í framleiðsluferlinu
sjálfu“. Stjórnun, hagræðing, hugmyndalíf, hlutveruleiki og listir eru þættir
í einni heild þar sem allt blandast ófagurlega saman. Út frá sjónarmiði þessa
einviddar þjóðfélags fylgir Marcuse þeirri skoðun, sem borgaralegir hag-
fræðingar básúna, að auðvaldsþjóðfélag nútímans hafi skilyrði til að sigrast
á efnahagskreppum og sé í rauninni orðið pottþétt gagnvart þeim, eins og
tam. John Galbraith heldur líka fram. A sama hátt hafi auðvaldsþjóðfélagið,
vegna vísindalegrar skipulagningar og ótakmarkaðrar framleiðslugetu, öll
skilyrði til að halda í skefjum ef ekki afnema stéttaandstæður þj óðfélagsins.
Og hér er í raun réttri komið að undirstöðuatriði í skoðun Herberts
Marcuses. 011 kenning hans um einvíddar þjóðfélagið styðst við þá hugsun
eða sannfæringu, að það sé annarsvegar svo fullkomlega skipulagt að það
hafi möguleika um ófyrirsjáanlega framtíð til að halda sér gangandi og hins-
13