Tímarit Máls og menningar - 01.06.1969, Blaðsíða 29

Herbert Marcuse
þær séu gagnrýndar eða brotið í bág við þær í ýmsum meginatriðum, þá
verður gagnrýnin á marxismann, einmitt hjá hverjum sem hugsa vill dýpra,
til að draga athyglina að honum og fá þá til að kynna sér hann milliliðalaust.
Ég hef valið hér gagnrýniskenningu Herberts Marcuses til meðferðar,
bæði vegna þess að hún er ein nýjasta og áhrifamesta boðun heimspeki sem
taka eigi við af marxismanum og að þar kemur fram í skörpustu formi og
flestum atriðum sú gagnrýni á marxismann sem verið hefur í tizku um ára-
tugi og heil hersing borgaralegra hagfræðinga, rithöfunda, spekinga og spá-
manna hefur staðið að, og í þriðja lagi ekki sízt vegna þess að kenning
Marcuses hefur kveikt í æskulýðnum og á þátt í þeirri uppreisnaröldu sem
vakin er meðal stúdenta. Gaman væri að athuga í einstökum atriðum, hvar
gagnrýnin á marxismann kemur harðast niður, hvert hald sé í henni, hversu
marxisminn stenzt hana eða hvað nýtt komi fram sem rétt sé að taka alvar-
lega til greina. Vantar sízt að fjöldi fræðimanna á marxisma hafi brugðizt
til varnar og deilt frá ýmsum sjónarsviðum á gagnrýnendur hans, ma. á
Marcuse, og hefur þetta enn orðið til að gera marxismann skýrari fyrir al-
menningi og endurlífga hann í hugum nýrrar kynslóðar. í stórum dráttum
felst sú gagnrýni í því, hvað Marcuse varðar, að hann hafi oftrú á eða ofmeti
almætti og einvíddarsérkenni iðnaðar- og tækniþjóðfélagsins, en geri hins
vegar allt of lítið úr mótsögnum innan þess og andstæðuöflunum. Sá samruni
andstæðnanna innan þess sé alls ekki slíkur sem hann vill vera láta. Fjar-
stæða sé tam. að telja vísindin, tæknina og valdstjórn þj óðfélagsins órofa-
heild og tali móti öllum staðreyndum að segja verklýðsstéttina í heild vera
orðna styttu skipulagsins og ekkert andstæðu- hvað þá byltingarafl lengur.
Innan auðstéttarinnar sjálfrar ríki líka andstæður og fjarri sé að henni hafi
tekizt, þrátt fyrir hagnýtingu tækni og visinda, stjórnunar og hagræðingar
og þaulhugsaðrar skipulagningar, að leysa mótsagnirnar innan skipulagsins
né muni nokkru sinni takast það. Oðru nær, þær séu stöðugt að verða skarp-
ari og augljósari, og einmitt tæknibyltingin og krafan um aukna sérfræði-
menntun herði stórlega mótsagnirnar og geri þær óleysanlegar. Ennfremur
geti útlagar þjóðfélagsins eða þriðj aheimsbúar ekki komið sem byltingarafl
í stað verklýðsstéttarinnar í auðvaldslöndunum. Gaman var að viðræðum
stúdenta í Vesturberlín við Marcuse eftir fyrirlestra sem hann hélt þar.
Einum þeirra fannst vandamálið byrja þar sem fyrirlestrarnir enduðu. Þeir
láta sér ekki nægja að auðvaldsskipulagið sé gagnrýnt, þeir hafa sjálfir rekið
sig á að það er óþolandi og eru þar sammála Marcuse, en þeir ganga á hann
að benda á þau öfl og þær aðgerðir sem geti steypt því. Þeir vilja fá að sjá
19