Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Blaðsíða 83

„ViS höfum allir farið i frakkann hans Gogols"
með níðskrifum og rógburði, að honum var ekki lengur vært í heimalandi
sínu, að honum sjálfum fannst.
Gogol var eins og kvika, þoldi illa andúð og gagnrýni, þótt hann vissi full-
vel að hún væri sprottin af lægstu hvötum, þ. e. heiftrækni og úlfúð og ein-
kenndist af grunnfærni og bókmenntalegu vanmati eins og í þessu tilviki.
Hann segist ekki geta búið lengur við skilningsleysi landa sinna og fjand-
skap og flýr til Þýzkalands, kveður hvorki kóng né prest, ekki einu sinni
bezta vin sinn, Púshkin, sem hann lítur ekki augum framar, vegna þess, að
sá fyrrnefndi féll skömmu síðar í auðvirðulegu einvígi, sem betur hefði
verið óháð. Frá Þýzkalandi fór Gogol til Ítalíu og dvaldi í Róm að vísu
ekki samfleytt til ársins 1848 og þar lauk hann við Dauðar sálir, sem margir
vilja skipa í öndvegi með beztu bókmenntum. Söguþráðurinn er ótvinnaður
og einfaldur. Segja má að hann sé bláþráður, sem með naumindum hangi
saman í höndum söguhetj unnar, Tshitshikovs. Annar tengiliður er ekki á
milli sögukaflanna. Ekki verður með sanni sagt, að söguhetja okkar sé mörg-
um mannkostum prýdd, öðru nær. Tshitshikov okkar er ævintýramaður, sem
ferðast landshoma á milli í all-viðsj árverðum viðskiptaerindum. Siðferðileg-
ar vangaveltur standa honum ekki fyrir svefni, enda er samvizka hans ekki
íþyngd þvingandi heiðarleika og vammleysi.
Dauðar sálir er ekki að öllu leyti réttnefni. Þótt Dauðir landsetar væri
bókstafnum nær, þá væri það samt sem áður ekki heppilegra bókarheiti og
kemur það til af þvi, að „sál“ þýðir líka landseti á rússnesku. Á frummálinu
hefur bókarheitið því tvöfalda merkingu og táknræna, sem forgörðum fer í
þýðingu.
Ætlun Tshítshíkovs er að kaupa eins marga nýlátna landseta og hann í
fljótu bragði getur komizt yfir, þ. e. a. s. landseta, sem enn eru í lifenda tölu
samkvæmt manntali, er nýlega hefur verið framkvæmt á vegum hins opin-
bera. Næsta manntal fer því ekki fram fyrr en að tíu árum liðnum. „Nú er
tilvalinn tími,“ hugsar hann, „skæð drepsótt hefur geisað nýverið í þessum
landshluta svo er guði fyrir að þakka, að mannfólkið hefur hrunið niður í
unnvörpum“. Tshítshíkov hyggst fá stórlán í banka gegn veði í landsetum,
sem eru aðeins til á pappímum, og hverfa síðan burt af sjónarsviðinu, fá
úthlutað stórjörð hjá ríkinu og byrja nýtt líf sem heiðvirður efnamaður í
hæfilegri fjarlægð frá þeim stað, sem fjársvikin voru framin.
Fas Tshíshíkovs er svo tiginmannlegt og viðmót hans svo hlýtt, að fyrr en
varir hefur hann áunnið sér hylli og aðdáun bæði málsmetandi manna og
almennings í þeirri borg, sem hann hefur valið sér sem bækistöð. Tshíshíkov
12 TMM
177