Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Blaðsíða 85
„ViS höjurn allir fariS í frakkann hans Gogols“
ekki orð yfir þetta fáheyrða uppátæki mannsins. Söguhetja okkar bíður ekki
boðanna heldur forðar sér í tæka tíð og á því endar fyrsta bindi Dauðra
sálna og um leið því eina, sem Gogol vannst tími til að fullgera.
Auðsætt er, að Dauðar sálir eru annað og meira en ádeila á þrælkun land-
seta og átthagafjötra. Það vakir síður fyrir Gogol að benda á læknisráð við
þjóðfélagsmeinum, sem eru meira eða minna tímabundin og tilviljunarkennd,
heldur en hitt að brjóta mannlega náttúru til mergjar og tæta vægðarlaust
í sundur einstaka þætti hennar. Ekki gefur Gogol okkur glæsilegan vitnis-
burð, enda virðist niðurstaðan vera helzt sú, að við séum jafnfjarri full-
komnun og jörðin sólinni, svo auðvirðilegir, lágkúrulegir, latir og sljóir
erum við að hans dómi. Við erum ekki sjálfstæðar, hugsandi verur, heldur
vindhanar, sem snúast fyrir hægustu loftstraumum. Svo margt virðist vera
bogið við mannlífið, að það sé naumast þess virði að lifa því. Lífsskoðanir
Gogols auðkennast að vissu marki af raunamæðu og bölsýni, sem er ekki
endilega missýn, þótt sumum kunni að þykja hún fullýkt á stundum.
A einum stað lét Gogol eftirfarandi orð falla: „Þeir sem hafa reynt að
kryfja skáldgáfu mína, hafa ekki komið auga á mitt sanna eðli að Púshkin
einum undanskildum. Hann sagði að enginn annar rithöfundur væri búinn
jafnmiklum hæfileikum og ég til að gera lágkúru lífsins jafneftirminnileg
skil, að draga fram smásálarskap hversdagsmanna, lýsa fáfengileik þeim og
smámunum, sem að jafnaði enga athygli vekja.“
Lífsviðhorf Gogols á rót sína að rekja til þunglyndis hans og móðursýki.
Ekki var það flís heldur bjálki, sem hann sá í auga bróður síns, en hann sá
bann líka í eigin auga, og það er einmitt af þeirri ástæðu sem honum verður
svo tíðrætt um þverbresti náungans og lesti og svo starsýnt á þann sora og
óheilindi, sem mannfólki fylgir, fólki, sem Gogol gat aldrei gert að samferða-
fólki sínu á lífsleiðinni. Hann fór sínar eigin leiðir og í því er ef til vill fólgin
ógæfa hans sem einstaklings en um leið gæfa sem listamanns. Sumum kann
að þykja þessi skýring helzti einföld, en þó hún sé aldrei nema einföld, þá
er ekki loku fyrir það skotið, að hún geti verið sönn þrátt fyrir það.
Gogol unir sér hvergi. Eirðarlaus reikar hann land úr landi. Fóstra hans,
Rómaborg, sem hann hafði þó bundizt tryggðarböndum, megnar ekki einu
sinni að halda í hann þegar til lengdar lætur og lífsleiðinn hrifsar hann burt
úr faðmi hennar. „Það eina sem vex fyrir allra augum er ömurleikinn í
sinni hrikalegustu mynd“, skrifaði hann 1847 „hann vex og vex og tekur á
sig ótal gervi dag eftir dag. Ó, drottinn! Hversu innantóm og skelfileg er
veröld þín orðin!“
179