Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Blaðsíða 86

Tímarit Máls og menningar
Margt bakar honum andleg bágindi og þegar hann er örvílnun næst, les
hann guðsorð og er kominn á fremsta hlunn með að ganga í klaustur, en úr
því verður þó ekki. I þess stað reynir hann að leita sér sálubótar á annan
hátt, þ. e. með því að frelsa Tshítshíkov og prýða hann fögrum dyggðum og
mannkostum. í öðru bindinu af Dauðum sálum var það ætlunin að endur-
reisa Tshítshíkov, skipta um sál og sinni í honum eða í stuttu máli að gera
úr honum góðan mann. Gogol hafði sett sér það mark að semja nokkurskon-
ar Divina Commedia um landa sína og flytja okkur svipaðan boðskap og
Dante gerði forðum í sínu ófymanlega verki. Fyrsti hlutinn, sem var lýs-
ing á því skuggalegasta sem fyrirfinnst í fari manna, átti að vera hugsmíð
Gogols um Inferno eða víti, þ. e. víti hér á jörðu. í miðhlutanum var sögu-
persónunum ætlað að ganga í gegnum hreinsunareld og í síðasta hlutanum
að frelsast loks til fullnustu, en þrátt fyrir einlægan vilja og ásetning þá var
honum fyrirmunað að gera Tshítshíkov að góðri sál og göfugri og sama er
að segja um hinar persónur sögunnar. í raun réttri var Gogol um megn að
lýsa fögrum dyggðum af nokkurri teljandi sannfæringu eða listfengi og
mun hann ekki einn um það. Góðmenni hans eru flest sviplaus og óskemmti-
leg. Þau eru persónur, sem í fjöldann hurfu og láta ekkert að sér kveða.
Enda þótt það tæki Gogol 11 ár að skrifa annað bindið af Dauðum sálum, þá
var hann sjálfur þrátt fyrir það svo óánægður með árangurinn, að hann
brenndi handritið tvívegis, árið 1845 og 1852.
Á meðan rússneskir menntamenn með listdómarann, Belinsky, í farar-
broddi fylkja sér undir merki nýrra hugsjóna og framfara í þjóðmálum, þá
heldur Gogol áfram að líta á ríki og kirkju, einveldi og ánauð, fræðslumál
og fleira með ofstækisblindu argasta afturhaldsseggs. Honum finnst hann
vera bæði knúinn og kj örinn til að upplýsa lesendur sína um efni, sem hann í
rauninni ber mjög takmarkað skynbragð á. Þar eð hann bjóst við, að al-
menningur tæki boðskap hans jafnfegins hendi og skáldverkum hans, þá gaf
hann út 1847 Urvalskafla úr bréfum til vina sinna.
í stað þess að vera hylltur sem nýr Messías varð hann fyrir ómildum
dómum af mörgum, enda var hann sannarlega hnjóðs maklegur. Vinir hans
gátu ekki einu sinni stillt sig um að gagnrýna hann harðlega og jafnvel
hæða í ræðu og riti. Mest sárnaði honum þó ádrepa Belinskys, sem hafði
skrifað svo lofsamlega og listilega um Dauðar sálir. Bréf Belinskys var
barmafullt af blóðugum skömmum, sem Gogol átti þó fyllilega skilið, meðal
þeirra er að finna eftirfarandi ummæli: „Þú, postuli refsivandarins, þú boð-
beri fáfræði, þú málsvari andlegrar formyrkvunar og svörtustu kúgunar, þú
180