Tímarit Máls og menningar - 01.10.1969, Blaðsíða 87

„ViS höfum allir fariS í frakkann hans Gogols“
aðdáandi villimennsku, hvað ertu að gera? ... þú ert forheimskaður, þú ert
ekki upplýstur. Þú hefur hvorki skilið efni né anda nútímakristni. Bók þín
endurspeglar ekki sannkristilegan hoðskap heldur óttann við dauðann, djöf-
ulinn og helvíti.“
Gogol hafði löngum verið veill á geði og viðkvæmur og ágerðist þetta
með árunum. Honum miðar lítið sem ekkert áfram við ritstörfin. Fram-
haldið af Dauðum sálum bögglast svo fyrir honum, að honum er skapi
næst að leggja árar í bát. Oruggar heimildir eru til fyrir því, að Gogol hafi
gefið út Urvalskafla úr bréfum til vina sinna til þess eins að létta af sér þó
ekki væri nema um stundasahir því þvingandi oki, sem Dauðar sálir voru
honum nú orðnar. Gogol, sem dansaði skálda bezt a öíauhryggjunum, er nú
á hraðri leið niður í öldudalinn. Vilji hans er lamaður, starfsþrek hálfþrotið,
hugur stórsýktur og andi hans ekki jafnfrjór og fyrr. Þessi blöskranlegu
bréf eru ekki annað en óráðshjal eða óskiljanlegt neyðaróp hrelldrar sálar.
Hann er sannfærður um, að guð hafi svipt sig náðargáfunni í refsiskyni og
þykja honum það þungbær syndagjöld.
Fullur iðrunar leggst hann iðulega á bæn, ástundar meinlæti um tíma og
fer meira segja í pílagrímsför til landsins helga, en allt fyrir ekki. Sál hans
er einatt jafnóhólpinn. Aldrei kemst hann upp úr því sjálfskapaða kviksyndi,
sem angist hans og andleg eymd, vonleysi og dauðageigur höfðu steypt hon-
um í. Belinsky haíði, þó bölvaður listdómari væri, lög að mæla þrátt fyrir
allt.
Árið 1848 snýr Gogol aftur heim til Rússlands. Þegar hér er komið, hefur
geðheilsu hans hrakað svo, að hvergi sér hann ljósan blett, en allsstaðar ein-
tómt myrkur og dauðinn bíður hans á næsta leiti, að honum finnst. Hann
leitar á náðir kirkjunnar og er svo óheppinn að lenda í klónum á sálusorgara
nokkrum, Matvei Konstantovski að nafni, náunga, sem lítt var orðaður við
lærdóm, mannþekkingu og umburðarlyndi í trúmálum. Þessi gæfulegi guðs-
maður hélt það væri hægur vandi að skola burt sorann úr sálu Gogols og
tók til við heilaþvottinn af ofurkappi en engri forsjá. Svo skaðleg áhrif hafði
þetta á sjúkling okkar, að hann beið þess aldrei bætur.
Sumir telja, að skriftafaðir Gogols eigi beint eða óbeint sök á því, að
seinna handritið af miðhlutanum af Dauðum sálum varð eldinum að bráð.
Um það skal ekkert fullyrt hér. Síðustu dagana sem Gogol lifir býr hann
heima hjá Alexis Tolstoy, greifa. Strangur meinlætalifnaður mun hafa flýtt
fyrir dauða hans. Það síðasta, sem hann á að hafa sagt á banasænginni, eru
þau orð sem hér fara á eftir: „Stiga! Komið fljótt með stiga!“
181