Tímarit Máls og menningar - 01.04.1983, Qupperneq 36

Tímarit Máls og menningar
III
Sjálft viðhorfið til sögunnar, söguskoðunin, hlýtur að setja mark sitt á
rannsóknir þeirra sem fjalla um bókmenntir í anda sögulegrar efnishyggju.
Það hefur reynst varasamt að fjalla um bókmenntir einsog talað sé fyrir
hönd heimshreyfingar sem er í þann mund að vinna sigur í úrslitaorustunni.
Guðfræðilega viðhorfið, að sagan búi yfir innri tilgangi, er líka til meðal
marxista og fleiri en sá gamli erkikrati Bernstein hafa fallið í þá freistni að
álíta sósíalismann nánast sjálfkrafa afurð sögunnar. Athyglisvert er að sjá
mat eins af fræðimönnum 2. Alþjóðasambandsins gamla, Franz Mehrings, á
síðustu leikritum Ibsens (Mehring var snjall penni, skrifaði ævisögu Marx
og gekk í lið með Rósu Lúxembúrg á átakaári þýsku byltingarinnar rétt
fyrir andlát sitt). Hann var hrifinn af Ibsen, en botnaði ekkert í síðustu
verkum hans, þau voru honum bara dæmi um „hin hræðilegu áhrif sem
rotnunarlykt sökkvandi samfélags hefur á ótal fínlegar taugar mikils
skálds.“ Með leikritum sínum þylur Ibsen „drungalegum róm um heim sem
ferst og sem hann getur bara hatað, en ekki sagt skilið við.‘“' Old síðar hefur
borgaralegt samfélag Ibsens enn ekki sokkið né hreyfing Mehrings sigrað,
og til að hafa orðið þau leikrit sem gera verk Ibsens að barnagælum.
Sama er uppi á teningnum þegar Georg Lukács fjallar um módernismann
(í einhverri slökustu ritgerð sinni um þýðingu raunsæisins fyrir samtím-
ann): Nýstefnan er honum óskiljanleg. Hún gerir ekki upp á milli stað-
reynda, reynir ekki að glöggva sig á hinni sögulegu þróun, heldur lætur sér
nægja að útmála óttann, og er ótrúlega upptekin af hinu sálsýkislega og
afbrigðilega. Þessari söguskoðun fylgir oft krafa um að bókmenntir veiti
einhverja leiðsögn, bendi á möguleika söguþróunarinnar. Með því að hafna
þeirri kröfu er ég ekki að taka undir leiðindaklisjur um að „allir góðir
höfundar forðist að predika“ (þeir hefðu átt að vita það, náungarnir sem
sömdu listrænustu kafla Biblíunnar), heldur að benda á að hún útilokar
góðar greiningar og skilning á mörgum okkar bestu samtímabókmenntum.
Hugmyndin um að módernískar bókmenntir séu merki um hnignun og
höfundar þeirra nánast afbrigðilegir er auðvitað vel þekkt líka úr íslenskri
menningarumræðu (hún er öðru fremur íhaldssöm, hvort sem flytjendur
hennar telja sig til hægri eða vinstri í pólitík).
Söguskoðunin mótaði líka bókmenntaviðhorf Adornos. Honum þótti
lítið til þeirra verka koma sem vöktu með lesandanum falskar vonir um betri
tíð. Hann sagði um leikrit Brechts að veikleiki þeirra væri ekki að þau væru
pólitísk, heldur blekkingar þeirrar pólitísku stefnu sem Brecht aðhylltist.10
Sjálfur kom Adorno ekki auga á neina pólitíska möguleika í samfélagi
nútímans, og engin listaverk voru honum betri heimild um þróun menning-
ar okkar en leikrit Becketts.
154