Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Qupperneq 57

Spjall um rómantík og þjódernisstefnu
að svona rótagröftur, sem sagnfræðingum er svo tamur, geti verið svolítið
varasamur. Það er oft allt of auðvelt að finna aðdraganda og mjóa vísa að
stórum fyrirbærum. Vandasamara og forvitnilegra er einatt að skýra hvers
vegna fyrirbærin urðu stór. Stundum er sagnfræðingum legið á hálsi fyrir að
þeir sjái ekki skóginn fyrir trjám. Enn verra er þó ef þeir sjá hann ekki fyrir
rótum.
V.
Raunar passar Gellner ekki neitt afburðavel við Islendinga. Þeir hlutu helst
að bera sig saman við Dani, og hjá þeim var ekki orðin nein iðnbylting þegar
Islendingar fylltust af þjóðerniskennd. Færeyingar falla miklu betur að
kenningunni. Ég held líka að þjóðernisstefna Islendinga eigi sér að nokkru
leyti sérkennilegar skýringar sem of langt mál yrði að ræða hér. Samt sem
áður var hugmyndin um framfarir löngu komin í tísku í Danaveldi á dögum
Fjölnismanna og Jóns Sigurðssonar. Og úr því að Islendingar litu á sig sem
þjóð og báru sig því saman við danskt þjóðfélag í heild, en ekki einstök
útkjálkahéruð þess, þá hlaut þeim að finnast þeir vera átakanlega langt á eftir
á framfarabrautinni. Það má því hafa nokkurt gagn af Gellner til að skilja
hvers vegna þjóðerniskenndin blossaði svona upp í Islendingum og gaf svo
lítið rúm fyrir aðra þætti rómantískrar hugsunar.
Skoðun Gellners getur líka hjálpað okkur til að skilja hvernig sumt fór
fram í þjóðernisbaráttu Islendinga. Samkvæmt honum er þjóðernisstefnan
tvíeyki, öðrum megin hagnýt framfarastefna, hinum megin nokkuð sem við
getum kallað rómantíska þjóðernisstefnu. Við höfum að minnsta kosti eitt
dæmi þess að eykin tvö vildu ekki stefna í alveg sömu átt, og það er deilan
um staðarval Alþingis.
Þegar Fjölnismenn, og líklega meirihluti Islendinga með þeim, vildu
endurreisa þingið á Þingvöllum, fylgdu þeir fræðikenningu þjóðernisstefn-
unnar af einlægni. Þar hafði frjáls, íslenskur þjóðarandi stofnað þing að
fornu. Tómas Sæmundsson setti jafnvel fram hugmyndir um að endurreisa
goðorðin fornu, að svo miklu leyti sem hægt var að koma þeim heim og
saman við viðurkenndar lýðræðishugmyndir 19. aldar, og hélt að alþingis-
reiðir yrðu „enn eitthvert öflugasta meðal til að lífga upp á andann og
efla samheldi meðal landsmanna. Það er vonanda [bætir Tómas við], að
þjóðarandinn glæddist svo bráðum, að það þætti ósvinna af hvurjum, sem
nokkurt mannsmót er að, að hafa ekki komið á Alþing.“ A hinn bóginn
minnir Tómas á hve lítið verði úr Islendingum frammi fyrir kaupmönnum í
Reykjavík og segir: „Þjóðarandinn liggur niðri birgður og fyrirverður sig
þar sem hið útlenda sniðið, sem meira hefir yfirlæti, er þannig drottnanda."
Engin furða þótt Tómas segði um Herder að hugmyndirnar í sögu-
455