Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Síða 43

Sögumaður deyr
samfélagsins. Sú grein reyndist Böll dýrkeypt á þeim myrku árum skoðana-
ofsókna sem í hönd fóru, og náðu hámarki haustið 1977.
Þótt Böll sé framar öðru sögumaður er ekki þar með sagt að verk hans séu
„bara“ einfaldar frásagnir. Hann er ekki síður en módernistar upptekinn af
tungumálinu, einmitt vegna þess að óbreytt fólk getur ekki átt athvarf, ekki
tjáð sig með því tungutaki sem fylgir stofnunum þjóðfélagsins. Könnun
tungumálsins, sem meðal annars birtist í notkun mismunandi frásagnar-
hátta, er mikilvægt atriði í verkinu Gruppenbild mit Dame, en hún kemur
líka skýrt fram í bókinni um Katarínu Blúm, þar sem í senn er vegið að máli
dómskerfisins og Springer-pressunnar. Tungumál þessara aðila er logið,
annað hvort vísvitandi eða vegna þess að það útilokar á einhvern hátt
mannlegt líf í órökvísi sinni. Andspænis þessu setur Böll alþýðlegt tungu-
tak, sem er satt á sama sjálfsagða hátt og orð Guðs er satt fyrir kaþólikkum.
Misnotkun tungumálsins varð eitt lykilþemað í síðari verkum Bölls, vegna
þess að í henni sá hann hvað stærsta ógnun við það líf, sem hann skildi alltaf
trúarlegum skilningi. Kaþólska Bölls var kaþólska frumkristni og ná-
ungakærleika — sú kaþólska sem enn þann dag í dag er fyrir alþýðu manna í
sumum löndum „hjarta hjartalausrar veraldar, sál sálarlausra þjóðfélags-
hátta“, svo vitnað sé til frægra orða. En hún rúmaði líka dulræna þætti sem
voru hluti lífsskilnings hans, og sem gætir til dæmis í Gruppenbild mit
Dame.
Að öðru leyti eru verk Bölls iðulega „raunsæ" í hefðbundinni merkingu
þess orðs. Þetta er ekki endilega það sögulega raunsæi sem dregur upp
stórar línur samfélagsþróunarinnar, heldur það raunsæi sem ekki lætur sér
sjást yfir smáatriðin, því „leyndardómur hryllingsins er einmitt fólginn í
smáatriðunum", eins og segir í Ansichten eines Clowns. Bókmenntalega var
Böll miklu skyldari 19. öldinni en þeirri tuttugustu, eins og Georg Lukács
benti á í grein sem hann skrifaði 1967. Orlög persóna hans voru einmitt
tragísk örlög einstaklinga, sem áttu í baráttu við fjandsamlegt umhverfi, en
ekki birtingarmyndir fáránleika tilverunnar, eins og algengt er í 20. aldar
bókmenntum. Böll var þeirrar — vissulega umdeilanlegu — skoðunar, að list
og mannúð gætu farið saman, fagurfræði og siðfræði væru greinar á sama
meiði. Efinn var hluti af mannhyggju hans, efi sem líka tók til flestra
hugsanakerfa. Hann var lítill hugmyndafræðingur, því hann óttaðist um
þennan óútskýranlega „mannlega þátt“, sem oftast verður ekki höndlaður
nema í skáldskap. Væri hann spurður stórra spurninga, gat hann átt til að
svara einsog persónan Hans Schnier í Viðhorfum trúðs:
„Hvers konar maður ert þú eiginlega?" spurði hann. „Eg er trúður,"
sagði ég, „og safna augnablikum. Bless.“ Eg lagði á.
TMM III
33