Tímarit Máls og menningar - 01.02.1986, Blaðsíða 128

Tímarit Máls og menningar
und lífverunnar. Þetta Aristoteliska
hugtak hefir verið endurvakið í lífeðlis-
fræðilegri nútímaheimspeki (Vitalism-
inn), þ. e. allt frá frjóvgun ber lífveran í
sér vaxtarmegund til heildstæðrar gerðar
tegundar sinnar.
I IV. kafla inngangsins setur Sigurjón
fram ágrip af sálfræðikenningu Aristo-
telesar, ætlað til leiðsagnar við lestur
frumtextans. Þessi hugulsemi mun verða
vel þegin, því að satt að segja er hið 23
alda gamla rit nútímamönnum ekki auð-
veld lesning. Engin þörf er að fjölyrða
um þann kafla hér, en ég mun hafa hann
í huga, þegar ég vík að nokkrum atrið-
um í riti Aristotelesar Um sálina.
Að ytri vexti er þetta rit ekki mikið,
rúmar hundrað blaðsíður í útgáfu Sigur-
jóns. Það skiptist í þrjár bækur eða hluta
eins og nú er sagt, en hver þeirra skiptist
í stutta kafla um afmörkuð viðfangsefni.
Þó að uppbygging ritsins sé rökvís og
skipuleg, eru endurtekningar nokkrar.
Eins og vænta má gerir Aristoteles í
upphafi rits síns grein fyrir psyche-hug-
takinu, sem verður þungamiðja í kenn-
ingu hans.
Því að sálin er í vissum skilningi
frumforsenda lífsins. Þess vegna
munum vér reyna að íhuga og kanna
eðli hennar og verund og því næst
alla eiginleika hennar. Sumir þeirra
virðast vera sérkennandi fyrir sálina,
en aðra er einnig að finna hjá dýrun-
um, svo er sálinni fyrir að þakka.
(75—76. Sjá einnig neðanmálsgrein.)
Þetta merkir að sálarlíf er samþætt
lífinu öllu, en þó ekki jafn ríkulega hjá
öllum tegundum lífvera. En er sál þá
aðeins til í tengslum við líkamann eða er
hún óháð honum? Aristotelesi er ljóst
að skynjun er hátterni sálarlífs og skynin
eru mörg og beinast að ólíkum skynvið-
föngum. Og hann spyr: er sálin þá marg-
skipt á sama hátt eða er hún ein og
heildstæð? Hann ræðir einnig um það,
hvort sálin sé á hreyfingu og hvort hún
sé hreyfiafl. Um það hafa eldri spekingar
sett fram ýmsar kenningar, og raunar
ver Aristoteles I. bók rits síns til að meta
og gagnrýna kenningar þeirra. Þeir voru
háðir kenningunni um frumefnin fjögur:
jörð, vatn, loft og eld, sem allir hlutir
áttu að vera gerðir úr. Aristotelesi tekst
ekki að losa sig fyllilega við þessar for-
sendur og því spyr hann. Hvaða efni er
ráðandi í sálinni? Iþyngir jarðefnið
henni eða upphefur loftefnið hana?
Nokkru síðar í I. bók spyr hann: Hvar
er sálin og hvað hreyfir hana?
Menn tengja sálina líkama og setja
hana í hann, en útskýra alls ekki,
hver orsök þess er né hvernig þessum
líkama er farið. Samt gæti það virzt
vera nauðsynlegt.
Hvað hreyfir sálina? Slík spurning
virðist í fljótu bragði fjarlæg sálvísindum
20. aldar. Nánar skoðað er þetta þó
einnig okkar vandi. Vélgengissinninn
lætur sér kannske nægja að rafkemisk
ferli í heila séu aflvaki og orsök vitund-
arlífsins. En þá neyðist hann til að skýra
ábyrgðarvitund sannleiksleitandans sem
sjálfsblekking, því að vélgengi hlítir að-
eins aflfræðilegum lögmálum en ber
enga ábyrgð. I lok I. bókar segir Arist-
oteles:
Ómögulegt er að eitthvað sé sál-
inni æðra og betra. Ennþá frekar er
óhugsandi, að eitthvað sé huganum
æðra. Samkvæmt öllum rökum er
hann eðli sínu samkvæmt upphaf-
legastur og æðstur (bls. 102).
Ur því að sál er frumforsenda lífs, þá
er allt líf gætt sál. Með slíkri hugleiðingu
hefur Aristoteles II. bók. Allt líf hefir
sál: jurtir og dýr og á æðsta stigi mað-
urinn. Næringar- og tímgunarhæfni
118