Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Síða 45

Bernskan í hugarfarslegu Ijósi
hugmyndafræði vísar til skýrt afmarkaðra skoðana og hugmynda sem geta
annaðhvort styrkt eða veikt samfélagsgerðina. Þegar fjallað er um tímabil
fyrir daga iðnbyltingar, má gera ráð fyrir að hinn menntaði, læsi minnihluti
íbúanna hafi einn getað haft hugmyndafræðileg áhrif og jafnframt að það
hafi dregið mjög úr þessum áhrifamöguleikum að mikill hluti almennings
var ólæs.
I þessu sambandi er vert að benda á að oddvitum í stjórnmálum og
menningarmálum, einkum frá og með Upplýsingunni, er gjarnan lýst sem
forvígismönnum umbóta sem almúginn hafi þæfst gegn með því að halda
fast við hefðgróin viðhorf. yfwwi/ítsagnfræðingar tala gjarnan í þessu sam-
bandi um hugarfar sem „tregðuafl“ eða „langtímafjötra". (Vovelle 1982:13;
Hagen 1984:8) Þessi skoðunarmáti ber það með sér að yfirstéttin hafi hallast
á sveif með „framförum“ en almúginn tengst íhaldsöflum þjóðfélagsins.
Þessi skoðunarháttur er langtífrá hafinn yfir gagnrýni (sjá hér aftar);
aftur á móti er Ijóst, eftir mörgum rannsóknum á hefðbundnum samfé-
lagsaðstæðum í Evrópu að dæma, að það fer mjög eftir þjóðfélagsstöðu
hinna ýmsu hópa hvernig þeir hafa brugðist við hugmyndafræðilegum
nýmælum eða menningarlegum fyrirmyndum. Þannig sýnir Ariés
(1962:390) fram á að nútímaleg bernskuvitund hafi fyrst látið á sér kræla
meðal aðals og borgara; frá þessum hópum hafi hún smám saman síast út til
bænda og verkamanna á 19. öld. A sama hátt kemur fram töluverður
tímamunur þegar athuguð eru einstök dæmi um hvenær ólíkir þjóðfélags-
hópar hafa tileinkað sér nýjar menningarlegar fyrirmyndir. Brándström og
Sundin gerðu t. d. athugun á ungbarnadauða í Nedertorneá (nyrst í Svíþjóð)
á 19. öld þar sem ekki var til siðs í byrjun aldrinnar að gefa ungbörnum
brjóstamjólk. A fjórða áratugnum var hafin „upplýst" herferð til að hvetja
mæður til að gefa börnum sínum brjóst. Dánartíðni ungbarna tók þá
fljótlega að lækka. Það sýndi sig þó að allir voru ekki jafnfúsir að breyta
barneldisvenjum sínum: miðstéttarmæður voru fljótari að laga hegðun sína
eftir boðskap yfirvalda en það leið á alllöngu áður en bændafólk tók að fara
eftir honum. (Brándström og Sundin 1983:216—21) Athugun á dánartíðni
ungbarna á 19. öld á Islandi, þar sem brjóstagjöf var líka óalgeng, sýnir
sömuleiðis að bændafólk þæfðist lengi gegn tilraunum yfirvalda til að
„bæta“ uppeldishættina. (Loftur Guttormsson 1983a:l38—51)
Þessi dæmi sýna að alþýðan hafði ekki sama skilning og yfirvöld á því
hvað væri börnum fyrir bestu. Rannsakendur hugarfars vildu gjarnan geta
skýrt hvers vegna ólíks og jafnvel andstæðs bernskuskilnings gætir stundum
á sama tíma í einu og í sama þjóðfélagi. Hér nægir ekki að vísa til framfara-
hugmyndafræðinnar: alþýðan hafi ekki vitað betur, einungis hafi þurft að
opna augu hennar fyrir því sem frá sjónarmiði „upplýstrar“ skynsemi var
443